مستند مسابقه «فرمانده» که این روزها تولید روزهای پایانی فصل چهارمش را سپری می‌کند، از معدود مستند مسابقه‌هایی است که از سال 90 کلید خورد و هنوز هم ادامه دارد. یکی از نقاط قوت این برنامه سنجش قوه ترس و مقابله با آن است. این مستند مسابقه همچنان که قوه ترس را در اغلب شرکت‌کننده‌هایش هویدا می‌کند، از طرفی آنها را به سمت مقابله با این نیرو سوق می‌دهد و شاید یکی از بزرگترین اهدافش نیز همین رویارویی با ترس و غلبه بر آن باشد.
برگزاری مسابقه‌ای در سراسر ایران
«فرمانده» مستند مسابقه‌ای تلویزیونی است که در قالب برنامه‌ای واقع‌نما در خانه مستند انقلاب اسلامی و سازمان هنری رسانه‌ای اوج تولید شده است. از آنجایی که این مستند مسابقه باید در فضایی ضبط شود که به دریا،خشکی، دره و ... دسترسی داشته باشند، سازندگان این برنامه برای انتخاب فضایی که باید در آن مشغول به کار شوند، می‌بایست مکان‌هایی را در لیست خود قرار می‌دادند که دسترسی خوبی به دریا و خشکی داشته باشد و به همین دلیل زیباکنار، جزیره فارور و بندر چابهار را به عنوان لوکیشن انتخاب کردند. سری دو و سه در جزیره فاو مقابل دوربین رفت که به لحاظ زیبایی و کار عملیاتی جذابیت ویژه‌ای داشت. اما در سری چهار سیستان و بلوچستان به عنوان منطقه‌ای مرزی و بکر انتخاب شد. زیبایی، قرار گرفتن این منطقه در مرز ایران و ناامنی که بسیاری از ما آن را بارها شنیدیم یکی از دلایل اصلی انتخاب این مکان بود. چابهار، زاهدان و ... از مناطقی بود که گروه تولید در آنجا تصویربرداری کردند. همچنین صادق محمودی فرمانده این سری فرمانده عملیات شرق و جنوب شرق ایران است که رفاقتی دیرینه با مرحوم محمد ناظری داشت.
مسابقه‌ای با چند کارگردان
قطعا برای تولید مستند مسابقه‌هایی در این سبک و با پروداکشنی وسیع، تعداد افراد در پشت صحنه به نسبت بیشتر از شرکت‌کننده‌هاست و این نیز یکی از دلایلی است که «فرمانده» را با سه کارگردان راهی آنتن رسانه ملی کرده است.
واکنش شرکت‌کننده‌ها بخش مهمی از جذابیت مسابقه
طراحی و ایده پردازی این مستند مسابقه در ذهن طراح و کارگردان است، اما بخش مهمی از جذابیت این دست برنامه‌ها به اتفاقاتی است که در لحظه شکل می‌گیرد و عکس‌العمل شرکت‌کننده‌ها را برای مردم به تصویر می‌کشد. در «فرمانده» دوربین و دستیاران فرمانده، به بهتر دیدن فرمانده کمک دوچندانی می‌کنند و نمی‌گذارند اتفاقی هر چند کوچک از تیررس او دور بماند.
تصویربرداری «فرمانده» در بهار و تابستان
به طور معمول گروه تولید این مستند مسابقه، فصل خاصی را برای تصویربرداری در نظر ندارند و بیشتر به دنبال این هستند که شرکت‌کننده‌ها در آرامش باشند، اما کوتاه بودن طول روز در فصل زمستان باعث شده تا «فرمانده» اغلب یک ماه از ماه‌های بهار و تابستان ضبط شود.
سنجش توانایی فردی و گروهی شرکت‌کنندگان
در «فرمانده» مسابقه با 10 شرکت کننده در 10 قسمت شروع می‌شود و نیمی از آیتم‌ها فردی و نیمی گروهی است. این مستند مسابقه تلفیقی از مسابقه انفرادی و گروهی است به این دلیل که هدف سنجش توانایی فرد به صورت جمعی و فردی را نشان دهد. گروه‌های شرکت‌کننده ثابت نیست و ممکن است افراد شرکت‌کننده یک بار در گروهی و بار دیگر در گروه دیگری باشند.
بی‌اطلاعی از فعالیتهای نظامی؛ معیار انتخاب شرکت‌کننده‌ها
افرادی که قرار است در این مستند مسابقه شرکت کنند، باید با هیچکدام از فنون نظامی آشنایی نداشته باشند و کاملا بدون اطلاع از هرگونه آموزش نظامی پا به میدان مسابقه بگذارند. از طرفی آنها نباید در مسابقه‌های تلویزیونی شرکت کرده باشند و از کادر بسیج و سپاه هم نباشند. معیار انتخاب گروه تولید هیجان زده شدن بینندگان است و اینکه از دیدن هر بخش از این مسابقه به وجد بیایند.
نحوه انتخاب شرکت کننده‌ها
برای انتخاب شرکت‌کنندگان در سری چهار، گروه تولید مستند مسابقه «فرمانده» فراخوانی دادند و طی آن درخواست کردند که علاقه‌مندانی که رده سنی بین 17 تا 35 سال دارند ثبت نام کنند. در ادامه حدود 40 هزار نفر ثبت نام کرده و از بین آنها 400 نفر از طریق ارسال فیلم و مشخصات کامل در فضای مجازی به طور حضوری دعوت شده و از تمامی آنها تست هوش، آمادگی جسمانی و تیراندازی گرفتند. از میان این تعداد 15 نفر انتخاب و 10 نفر به طور نهایی به مسابقه راه پیدا کردند. غیر از قسمت اول و دوم که مسابقه حول آشنایی با شرکت کننده‌ها است، از قسمت سه به بعد هر قسمت یک نفر حذف می‌شود و در قسمت نیمه نهایی هم دو نفر حذف می‌شوند.
نفرات برتر سری‌های قبلی در سری جدید حضور ندارند
«فرمانده» به سبک مسابقه‌های دیگر نیست که نفرات برتر دوره‌های قبلی در دوره‌های جدید حضور داشته باشند و طی اتفاقی برنامه‌ریزی شده هر 10 نفر در هر دوره، افرادی جدید هستند که تازه وارد میدان مسابقه می‌شوند.
نیروی دریایی و زمینی باعث تغییر در آیتم‌ها شد
خلاف فصل‌های پیشین این مسابقه که حول فعالیت و مهارت‌های نیروی دریایی شکل گرفته بود، فصل چهار به فنون نیروی زمینی پرداخته شده است و بر همین اساس آیتم‌ها نیز تغییر محسوسی داشته است. البته ناگفته نماند که بخش عمده‌ای از این آیتم‌ها به دلیل توجه به نظر و درخواست مخاطبان حذف و اضافه شده است. چتر بازی، کار با یگان زرهی، کار با نفربر و تانک، تیراندازی پیشرفته و ... آیتم‌های جدیدی هستند که به این مسابقه اضافه شدند.
آیتم‌های شاخص مستند مسابقه
سری اول «فرمانده» صرفا شروع یک تجربه برای ساخت این سبک مسابقه‌ها بود و از سری دو به بعد سازندگان وارد فاز نظامی و پرداختن به نیروی دریایی شدند. آیتم‌هایی مثل ورود به جزیره، یک روز سخت در جزیره، تیراندازی، بقا روی آب، گریم (شناسایی اطلاعاتی) از آیتم‌های اصلی این مسابقه در فصل‌های پیشین بودند. اما در فصل چهار چتر بازی، زرهی، تیراندازی شهری، شناسایی اطلاعاتی و در آخر هم فینال. روز سخت یکی از این آیتم‌ها است که در مرحله نیمه نهایی برگزار می‌شود. این آیتم شامل یک کیلومتر شنا، ده کیلومتر دوچرخه سواری، قایق سواری تک نفره است که تمامی این مراحل یک روز کامل طول می‌کشد و تنها افرادی می‌توانند از پس آن بربیایند که توانایی بدنی و فکری بالایی داشته باشد و به دلیل اینکه همه افراد با قدرت‌های بدنی متفاوت بتوانند تا مرحله پایانی در این رقابت حضور داشته باشند، این آیتم از مراحل پایانی مسابقه است.
راوی روایتی زمانی مکانی دارد
معمولا در هر مسابقه‌ای مجری حرف اول را می‌زند چراکه بین دو گروه شرکت‌کننده و بیننده می‌تواند قضاوت درستی داشته باشد. اما در برنامه‌هایی که نام مستند مسابقه دارند، راوی اطلاعات لازم و کافی را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد. در حقیقت او کارکرد ارائه اطلاعاتی دارد و آنچه را که بیننده از برنامه نمی‌داند را در اختیار او قرار می‌دهد.
راوی «فرمانده» حرف کارگردان را می‌زند و مثل اغلب برنامه‌های این سبکی از جانب کسی حرفی را بازگو نمی‌کند، حس شرکت‌کننده‌ها را عنوان نمی‌کند، وسط حرف آنها نمی‌پرد و کاری نمی‌کند که بیننده حس کند او دروغ می‌گوید. او وظیفه روایت زمانی مکانی دارد و فضای موجود را بدون اضافه گویی برای مخاطب توصیف می‌کند. در فصل اول این مستند مسابقه منوچهر والی زاده نقش راوی را ایفا می‌کرد، اما در فصل‌های بعدی ژرژ پتروسی به جای او آمد.
دوره‌های قبل نیروی دریایی و این دوره نیروی زمینی
«فرمانده» در دوره دو و سه فعالیتهای نیروی دریایی را نشان می‌داد و همه مربی‌هایشان نیز از تکاورهای نیروی دریایی بودند. اما در سری چهار به فعالیت و آشنایی نیروی زمینی پرداخته شد. این موضوع دو دلیل مهم داشت، یکی فوت محمد ناظری و دیگری اینکه در سه فصل به اندازه کافی به فعالیتهای نیروی دریایی پرداخته شد و تصمیم بر این شد تا مردم را با فعالیتهای نیروی زمینی که تا الان مغفول مانده آشنا کنند. بر همین اساس از تکاورهای نیروی زمینی سپاه و امیر عطایی مربی دوره جدید استفاده کردند.
چهار فصل مسابقه و تنها یک انصرافی
با اینکه سبک و سیاق این مستند مسابقه به گونه‌ای است که این امکان وجود دارد تا هر لحظه شرکت‌کننده‌ها بنا به دلایلی فردی از ادامه آن منصرف شوند، اما تا به حال فقط یک شرکت‌کننده در فصل دو انصراف داد. در سری سه، دو نفر به صورت لفظی اعلام انصراف کردند، اما در عمل این کار را انجام ندادند. به گفته کارگردان برنامه، «نمی‌خواستیم مسابقه قوی‌ترین مردان ایران بسازیم، می‌خواستیم مستندی بسازیم که همه رفتار و عکس‌العمل‌های افراد در آن به طور طبیعی دیده شود.»
پخش اولین قسمت از «فرمانده» در نوروز 93
ایده اولیه این مستند مسابقه در سال 90 مطرح شد و اولین قسمت آن نوروز سال 93 از شبکه افق پخش شد. سری اول این مسابقه در 10 قسمت 52 دقیقه‌ای و در پادگان آموزشی سیدالشهدای نیروی دریایی سپاه واقع در منطقه زیباکنار گیلان تصویربرداری شد و سردار علی مسجدیان فرماندهی 10 شرکت کننده نهایی این مسابقه را بر عهده داشت و مهدی گلکار و هاشم قنبری به عنوان دستیاران فرمانده حضور داشتند. منوچهر والی زاده راوی مسابقه بود. کارگردانی سری اول و دوم این مجموعه را حسام اسلامی و حامد شکیبانیا بر عهده داشتند. همچنین نویسندگی این مجموعه را علی رمضان برعهده دارد.
تولید فصل دوم در جزیره فارور
تصویربرداری سری دوم این مستند در فروردین و اردیبهشت 1392 در جزیره فارور در خلیج فارس تولید شد. سردار محمد ناظری فرمانده وقت نیروی ویژه دریایی سپاه مستقر در جزیره فارور خلیج فارس؛ فرماندهی سری دوم مسابقه را برعهده داشت و امیر عطایی و علی مولایی به عنوان دستیاران فرمانده حضور داشتند. این فصل در تعطیلات نوروز 94 از شبکه افق پخش شد و گویندگی متن این سری را ژرژ پطرسی بر عهده داشت. سری دوم شامل 10 قسمت 50 دقیقه‌ای بود: (ورود به جزیره، سفر به بنی فارور، گریم و شناسایی، تیراندازی، پرش از ارتفاع و فین زدن، استتار، آزمون سه‌گانه: «شنا، دوچرخه سواری و دوی استقامت»، زنده ماندن در لایف رفت، روز سخت، فینال).
فصل سوم به گیلان رسید
فصل سوم این مسابقه با ثبت نام اینترنتی و برگزاری آزمون عملی از میان منتخبان آغاز شد. در نتیجه این آزمون که اواخر شهریور 1394 در پادگان سیدالشهدای نیروی دریایی سپاه واقع در زیباکنار در استان گیلان برگزار شد از میان افراد شرکت کننده 30 نفر برای مرحله بعدی انتخاب شدند. در آخرین مرحله آزمون انتخابی که در 23 و 24 مهر 1394 در شهرک سینمایی دفاع و مقدس برگزار شد نهایتاً 100 نفر برای مسابقه انتخاب شدند. سرانجام مرحله اصلی مسابقه با شرکت 10 منتخب در اوایل آبان ماه 94 در جزیره فارور واقع در خلیج فارس برگزار شد که محمد ناظری به عنوان فرمانده و امیر عطایی و سعید شاهین فر به عنوان دستیاران فرمانده حضور داشتند. پخش تلویزیونی این مجموعه، نوروز 1395 از شبکه افق آغاز شد. راوی سری سوم مسابقه ژرژ پطرسی بود. این سری توسط حسام اسلامی، مهدی جبین شناس و مجید عزیزی کارگردانی شد.
تولید فصل چهار در سیستان و بلوچستان
فصل چهار و آخرین فصل از این برنامه مستند مسابقه در حال حاضر در سیستان و بلوچستان روزهای پایانی تصویربرداری را سپری می‌کند.
جدید بودن سبک و ساختار؛ دلیل پرمخاطب شدن مسابقه
«فرمانده» نمونه ایرانی و خارجی ندارد و همین بکر بودنش آن را پرمخاطب کرده است. در این مسابقه تعدادی افراد که اصلا نظامی نبوده‌اند با فنون نظامی آشنا می‌شوند که خیلی اوقات خلاف قوانین جهانی است و همچنین تخلیه هیجان این جذابیت را در بین مردم و جوان‌ها ایجاد می‌کند. اما نمونه‌های خارجی این نوع مسابقه بین حرفه‌ای‌های این فنون صورت می‌گیرد در صورتیکه «فرمانده» بین افرادی عادی برگزار می‌شود و همین باعث شده تا مخاطبین بهتر با آن همذات پنداری کنند.
جایزه معنوی ارزش بیشتری دارد
نفرات برتر در این مسابقه هم جایزه مادی دارند و هم جایزه معنوی که جایزه دوم ارزش بیشتری دارد چراکه شرکت‌کننده‌ها در هیچ جای دنیا نمی‌توانند چنین تجربه‌هایی داشته باشند. برای همین دو نوع جایزه در این برنامه وجود دارد، جایزه مادی که فقط برای نفر اول است و جایزه معنوی که شامل حال همه شرکت کننده‌ها خواهد شد.
توضیح کارگردان درباره ساخت فرمانده
«مهدی جبین شناس» یکی از کارگردان‌های فصل چهار مستند مسابقه «فرمانده» به همراه مهدی ماهان و امین کفاش زاده که در سری دو تدوینگر این مسابقه بوده است، در گفت‌وگو با فارس درباره چگونگی شکل گیری این اثر گفت: قرار بود مسابقه‌ای مهیج برای جوان‌هایی ساخته شود که احساس می‌کردند استعدادی دارند که هنوز شکوفا نشده و از طریق شرکت در این مسابقه هم فن مربوطه را یاد گرفته و هم بتوانند از این یادگیری بهترین استفاده ممکن را ببرند.
آموزش‌های فشرده به شرکت‌کننده‌ها و تخمین اعتماد به نفس آنها
وی با اشاره به هدف کلی که در این مسابقه دنبال می‌کنند، گفت: در اصل هدفمان این بود که نشان دهیم می‌توانیم در یک دوره کوتاه به جوان‌هایی عادی آموزش‌هایی فشرده دهیم و از آنها بخواهیم تا همان آموزه‌ها را در قالب فعالیتهای عملی برایمان انجام دهند. حال فرقی ندارد این فعالیت در چه زمینه‌ای باشد چه فرهنگی اجتماعی و جنگی.
جبین شناس افزود: معتقدیم هر فردی استعدادی نهفته دارد که می‌شود در دوره‌ای کوتاه روی آن کار کرد و آن فرد آماده بروز آن استعدادش شود. برای من این مورد بسیار مهم بود. ضمن اینکه غلبه بر ترس و افزایش اعتماد به نفس هم در بین افراد و شرکت‌کننده‌ها برایمان اهمیت داشت.
** آشنایی مردم با فعالیتهای سپاه
این کارگردان با اشاره به حضور نیروی سپاه در این مسابقه و اختصاص دادن بخش مهمی از این مسابقه به این ارگان ادامه داد: زمانیکه سپاه برای تولید این مسابقه پیشقدم شد، ترجیح دادیم تا مردم را با فعالیتهای نیروی سپاه آشنا کنیم چراکه خیلی از فعالیتهای سپاه برای مردم ناشناخته است و ما از این طریق دوست داشتیم تا آنها را برای مردم نشان دهیم.
وی درباره انتخاب فرماندهان نیروی سپاه نیز بیان داشت: این فرمانده‌ها هم از سمت سپاه به ما معرفی می‌شوند و هم یا خودمان آنها را انتخاب می‌کنیم.
مرزبانی؛ یکی از آیتم‌های جدید «فرمانده»
جبین شناس درباره تصویربرداری سری چهار این مسابقه در سیستان و بلوچستان گفت: ما بعد از پیمودن 6 کیلومتر مسیر جاده‌ای این منطقه را انتخاب کردیم. یکی از بخش‌هایی که در لوکیشنی مثل سیستان و بلوچستان برایمان مهم بود، نگهبانی از مرزها بود. به این دلیل که زاهدان هزاران کیلومتر مرز مشترک با افغانستان و پاکستان دارد و شروع برنامه فصل چهار از مرزبانی است و بچه‌ها وارد نقطه صفر مرزی شده و از آنجا به سمت پایگاه اصلی‌شان حرکت می‌کنند و یک شب در همان منطقه از مرز نگهبانی می‌کنند. در حقیقت در این بخش از مسابقه معرفی کامل از مرزبانی خواهیم داشت.
نظر نیروی سپاه را جلب کردیم
کارگردان فصل چهار مستند مسابقه «فرمانده» درباره امکانات فنی و تجهیزات نظامی که نیروی سپاه در اختیارشان قرار داده است، نیز بیان داشت: نیروی سپاه در بخش امکانات نظامی تا جایی که در حد توانشان بوده به ما کمک کردند. البته شاید در سری دو و سه اعتمادشان کمتر از الان بود، آنهم به دلیل استفاده درست از این امکانات بود و باید رضایتشان جلب می‌شد. اما در پایان سری سه و آغاز سری چهار کم کم این اعتماد به دلیل بازخوردها، تعداد بیننده‌ها، کیفیت کاری و اینکه بدون رخ دادن حادثه‌ای برای فردی مسابقه بروی آنتن رفت، بیشتر شد و حتی در این سری به اوج خود رسیده است.
در «فرمانده 4» مخاطب محور شدیم
جبین شناس در پاسخ به این سوال که آیا تا به حال به آنچه مدنظرتان بوده است، رسیدید؟ گفت: خدا را شاکریم که تا 90 درصد به خواسته‌هایمان رسیدیم. در سری چهار فضایمان بزرگتر از سری‌های قبل شد و خیلی خوشحالیم که به آنچه خواستیم رسیدیم. مقصر ده درصد باقی مانده نیز شرایط آب و هوایی نامناسب بوده است. برای مثال در یک آیتمی وسیله‌ای مثل ناو نیاز داشتیم که به دلیل بدی آب و هوا و طوفانی بودن دریا این امکان وجود نداشت که به دستمان برسد.
وی ادامه داد: «فرمانده 4» از لحاظ سناریو و وسعت کار خیلی بزرگتر، جذاب‌تر و پرهیجان‌تر برگزار شد. همچنین در این سری نظرسنجی برگزار کردیم و اغلب آیتم‌ها را با نظر و درخواست مخاطبان اضافه کردیم و در اصل مخاطب محور شدیم.
پخش سری چهار در نوروز 97
این کارگردان درباره زمان پخش سری چهار این مسابقه نیز بیان داشت: با توجه به اینکه مخاطب این مستند مسابقه در نوروز عادت به تماشای آن دارد، ما هم سعی داریم تا در همان زمان مشخص شده این مسابقه را به پخش برسانیم.
عکس العمل شرکت‌کننده‌ها واقعی است
جبین شناس با اشاره به عکس العمل واقعی شرکت‌کننده‌ها نیز گفت: به این دلیل که ساختار این اثر، مستند مسابقه است، عکس العمل شرکت‌کننده‌ها هم کاملا واقعی است و حس لحظه‌ای آدم‌ها است. اما در این میان شاید بسیاری مواقع برخی عکس‌العمل‌ها برای ما قابل پیش بینی نباشد و بعضی مواقع سناریو در لحظه تغییر می‌کند و ما نسبت به شرکت‌کننده‌ها انعطاف پذیریم. برایمان مهم است که همه این لحظات، بکر و واقعی باشند. شرکت‌کننده‌ها بازیگرهای ما نیستند و افرادی هستند که با دوربین آشنایی ندارند و حتی اوایل گارد هم دارند اما رفته رفته بهتر می‌شوند.
پیشرفت قابل توجهی داشتیم
وی با بیان اینکه از سری اول تا الان پیشرفت بسیاری داشتیم، گفت: این را بیننده باید بگوید. اما خودمان فکر می‌کنیم پیشرفت زیادی داشتیم. بیشترین اختلاف میزان مخاطبان بین سری سه و چهار است که قابل مقایسه با یکدیگر نیستند و یکی از دلایلش هم تغییر نیروی دریایی به زمینی است. حتی الان فکر می‌کنم از نظر پیشرفت انگار فرمانده 6 را ساختیم.
مسیر تولید «فرمانده» متوقف نمی‌شود
این مستندساز در ادامه با اشاره به اینکه تا چه زمانی می‌توانید این مستند مسابقه را تولید کنید، گفت: هر چه تولید این مستند مسابقه جلوتر می‌رود، انگیزه بیشتری پیدا می‌کنیم. اگر در جا نزنیم و حرفی برای گفتن داشته باشیم، شخصا همیشه ساخت آن را ادامه می‌دهم. اما به هر حال این مسابقه مسیری است که متوقف نمی‌شود.
همیشه به تولید کارهای پر هیجان علاقه داشتم
وی درباره علاقه خود به تولید این سبک آثار نیز گفت: به ساخت کارهای مستند و هیجانی علاقه مند بودم و اغلب مستندهایی که ساختم درونمایه جنگی داشت. نبردهای تام کت، نبردهای فانتوم (خاطرات خلبان‌ها در جنگ و بازسازی انیمیشن و رئال)، عضو تیم طراحی و تدوینگر مستند مسابقه «خانه ما» از کارهایی بود که تا به حال انجام دادم.