نسیم آنلاین: با فرا رسیدن ماه محرم و عزای امام حسین (ع)، شاهد برگزاری تعزیه هایی در نقاط  مختلف کشور هستیم؛ تعزیه هایی که تا حدودی می توانند حال و هوای کربلا و مصیبت هایی که به اهل بیت امام حسین (ع) وارد شده را به تصویر بکشند. تعزیه که قدمت تاریخی اش به دوران صفویه و یا حتی بیشتر بر می گردد، توانسته نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورا و نشان دادن مصیب های اهل بیت (ع) داشته باشد.

با توجه به فرا رسیدن ماه محرم مصاحبه ای با محمدرضا غنی پور، "شمرخوان" پیشکسوت اهل خندواب اراک داشته ایم که در ادامه می خوانید ...
 
به عنوان اولین سوال خودتان را معرفی کنید و اینکه چرا نقش شمرخوان در تعزیه را بر عهده گرفتید؟

محمدرضا غنی پور اهل خنداب اراک هستم که در سال 1341 در اراک متولد شدم؛ عمویم تعزیه خوان بود که از همان ابتدا نقش شمر و یا عمر سعد را بازی می کرد؛ البته آن زمان به افرادی که چنین نقش هایی در تعزیه داشتند، کرسی نشین می گفتند. عمویم شمرخوان قهاری بود تا جایی که وقتی لباس شمر بر تن می کرد، کودکان 7 یا 8 ساله از دیدن عمویم خوف می کردند.

 

اجرای نقش در تعزیه با بازیگری در سینما و تئاتر تفاوت چندانی ندارد

درباره بازی کردن نقش در تعزیه باید بگویم که تفاوتی با بازیگری ندارد؛ چرا که وقتی می خواهی نقشی را بازی کنی، تا شخصیت آن نقش را به خوبی نشناسی، نخواهی توانست نقشی باورپذیر داشته باشی.

خیلی از بازیگران تعزیه با نقش هایی که دارند همذات پنداری می کنند، شما با شمر چگونه همذات پنداری کردید؟

چون از کودکی عاشق تعزیه بودم و 4 یا 5 ساله بودم که پایم به تعزیه باز شد، می توانم این کار را انجام دهم. اولین نقشی که بازی کردم فرزندان حضرت مسلم بود و از همان ابتدا ارادت خاصی به ائمه به خصوص به حضرت عباس (ع) داشتم و این توفیق نصیب مان شد تا جزو ذاکرین امام حسین (ع) شویم.

درباره سوال شما نیز باید بگویم که خو گرفتن با شخصیت های تعزیه به علاقه افراد بستگی دارد و هر کسی به یک مسیری علاقه مند پیدا می شود و قطعا وقتی فردی به تعزیه گرایش پیدا می کند که برایش مهم نیست که کدام را نقش را بازی کند؛ چرا که هر کسی نمی تواند لباس تعزیه بر تن کند و آن هم 5 یا 6 ساعت گاهی در سرما و گاهی نیز در گرما به اجرای تعزیه بپردازد و این مسئله از عشق افراد نشات می گیرد و وقتی این عشق زنده شد مجبور هستی که همه راه ها را به صورت منطقی انجام دهی.

در طول دورانی که در تعزیه بوده اید، تنها شمرخوانی داشتید یا نقش های دیگر را نیز اجرا کرده اید؟

نقش حر را نیز بازی کردم ولی وقتی در نقش شمر سعی می کنم شقاوت شمر را به تصویر بکشم، وقتی نقش حر را بازی می کنم تلاشم این است که بتوانم حر آن زمان را به تصویر بکشم، البته نقش حر دو مرحله دارد؛ چرا که وی اول با شقاوت بسیار وارد کربلا می شود ولی وقتی که از درون متحول می شود، به فرد مهربان و دلسوزی تبدیل می شود؛ یعنی در یک لباس باید دو نقش متفاوت را با مهارت بالا بازی کرد.

اهل بیت (ع) به نقش‌خوان‌ها در تعزیه کمک می‌کنند

وقتی از افراد حاضر در کربلا شناخت پیدا کردیم و عشق به تعزیه را داشتیم خود ائمه و اهل بیت (ع) کمک مان می کند؛ چرا که اگر با این نیت وارد تعزیه شدیم که می خواهیم افراد حاضر در کربلا را به تصویر بکشیم؛ از این رو شک نکنید که اهل بیت (ع) کمک تان می کند. مسئله دیگر مهارت شخص است و کسی که به اجرای نقش در تعزیه می پردازد باید از مهارت بالایی برخوردار بوده و برای این کار وقت بگذارد.

درباره معجزه هایی که تا الان از سوی اهل بیت (ع) دیده اید، صحبت کنید؟

هر چه که دارم از تعزیه و عنایت اهل بیت (ع) است. یک کارمند هستم ولی تا حدی حقوقم پربرکت دارد که اصلا قابل گفتن نیست این تنها یک بخش از عنایت اهل بیت (ع) است.

زنده ماندن در تصادف تنها یکی از عنایت‌های حضرت عباس (ع) بوده است

یکی از عنایت هایی که اهل بیت (ع) به من داشتند این است که 4 سال پیش تصادف کردم و شدت برخورد تا حدی بود که وقتی مرا از ماشین بیرون آوردند هر کسی که مرا تو آن وضعیت دید، گفت که زنده نمی مانم؛ البته وقتی با ماشین در حال معلق زدن بودم یک لحظه خودم را در صحن حضرت عباس (ع) دیدم و تنها جسمم در ماشین بود این هم یکی از عنایت های اهل بیت (ع) که البته اینگونه عنایت ها در زندگی ام بسیار زیاد است.

عنوان کرده بودید که یک بار نقش تان در تعزیه را تنها یک شب تا صبح حفظ کردید، در این زمینه صحبت کنید؟

عمویم خیلی سال بود که نقش شمرخوان را در تعزیه داشت و پیش از انقلاب اسلامی به من گفت که لباس سپاهیان شمر را بپوشم و با وی در صحنه تعزیه بچرخم تا ترسم از حضور در تعزیه از بین برود و یکی و دو سال نیز فقط لباس لشکریان شمر را می پوشم وبعد از اینکه مدتی این کار را کردم ترسم از حضور در تعزیه ریخت.  عمویم بعد از یکی و دو سال اجازه داد تا با علی اکبر یکی و دو بار رجر بخوانم و کم کم به جایی رسیدم که 50 درصد دیالوگ ها را عمویم و 50 درصد دیگر را من می گفتم.
 
برای حفظ کردن رجزهای شمر به اهل بیت (ع) متوسل شدم

زمانی که عموم به سن 70 تا 80 سالگی رسید بیشتر کسانی که با عمویم بازی می کردند از دنیا رفتند و جای آنها را افراد جوان گرفتند به همین دلیل وی در سال 62 به من گفت که از امسال باید شمرخوانی در تعزیه را بر عهده بگیرم. البته عمویم تنها 2 یا 3 روز مانده به شروع تعزیه در سال 62 این حرف را به من زد و تنها یک نصحیت کرد و گفت اگر این نصحیت را در صحنه تعزیه اجرا کنم، موفق خواهم بود و آن هم اینکه جاهایی که باید رجز بخوانم را از حفظ بخوانم ولی وقتی از اسب پیاده می شوم و رودر رو شخصیت های ائمه هستم می توانم از روی کاغذ نیز بخوانم و آن سال برای حفظ رجزهای شمر که تعداد صفحات بالایی نیز دارد به ائمه متوسل شدم و توانستم از ساعت 22 تا 3 بامداد همه آنها را حفظ کنم.

درباره تاریخچه رجزخوانی در تعزیه صحبت کنید؟

آن زمان شروع جنگ ها با رجزخوانی از سوی سران لشکریان آغاز شد و به عبارت دیگر سران لشکرها با معرفی و رجزخوانی برای یکدیگر شروع می شد و این فلسفه رجزخوانی امروزه در تعزیه ها نیز اجرا می شود.

کدام قسمت شمرخوانی نسبت به سایر بخش ها از حساسیت بیشتری برخوردار است؟

یکی از بخش هایی که حساسیت بالایی دارد زمانی است که شمر مقابل حضرت ابوالفضل (ع) قرار می گیرد؛ درست است که من نقش شمر و طرف مقابلم نقش حضرت ابوالفضل را دارد، ولی هر بار که تعزیه به این بخش می رسد، احساس می کنم که در مقابل حضرت ابوالفضل (ع) هستم و رو در رو شدن با این حضرت سخت و حساس است و باید در آن لحظه برای اینکه بتوانیم نقش مان را خوب بازی کنم، اعتماد به نفس مان را از دست ندهم.

دشمنان دادن و حتی حمله به سوی ما از طرف مردم زیاد اتفاق افتاده است

خاطره جالبی از برخورد مردم با خود دارید؟

یک شب در تهران کاروان راه انداختیم که اسرا را به طور مثال به سمت شام حرکت دهند و در آن تعزیه نیز من نقش شمر را داشتم و باید در این تعزیه که بعد از تاسوعا و عاشورا اجرا می شود، شقاوت شمر را بیش از پیش نشان می دادم؛ چرا که باید به مردم نشان می دادیم که چه بر سر اهل بیت امام حسین (ع) آمده است. به همین دلیل ما دختر بچه 3 ساله ای را که قبلا آموزش دیده بود را آماده این نقش کردیم و من یک باره به دختر بچه چنگ زدم و او را بالای سرم آورده و شروع به کتک زدن بر صورتش کردم، در همین لحظه دیدم که خانمی جمعیت را کنار می زد و با عجله به طرف من می آید، البته اصلا مانع وی نشدیم، زمانی که خانم به من رسید، در وهله اول دختر بچه را از دست من گرفت و بعد از بوسیدن روی صورت دختر به من گفت انشالله خیر نبینی و من نیز در جوابش گفتم انشالله.

بعد از مدتی که از آن اتفاق گذشت و کاروان به مسیرش ادامه داد آن خانم نزدیکم شد و گفت به شما نگفتم که خیر نبینی بلکه به شمر گفتم، در جوابش گفتم به هر کسی که گفتی کار خوبی کردی؛ چرا که تنها احساست را بیان کردی.

از اینگونه اتفاقات زیاد رخ می دهد، مخصوصا زمانی که از اسب پیاده می شوم و می خواهم سر از پیکر امام حسین (ع) جدا کنیم، برخی از مردم شروع به دادن دشمنان می کنند.

درباره روز اولی که شروع به اجرای تعزیه کردید، صحبت می کنید؟

روز اول اجرا، چون تلاش می کنیم طبق روایت ها 4 لشکر با 4 فرمانده را داشته باشیم در ابتدا حر وارد میدان می شود البته حضور ورود به میدان نیاز به اعتماد به نفس بالایی دارد چرا که همزمان هم باید نقش بازی کرد هم اسب سواری کرد و هم شروع به صحبت کردن کرد و گاهی کار سخت می شود؛ به همین دلیل عمویم گفت وقتی وارد میدان می شوی اگر یک لحظه چشمت به تماشاچیان بیفتد و از جمعیت بترسی دیگر هیچ کاری نمی توانی انجام دهی و دقیقا نیز همین است.

اولین بار که در نقش شمر وقتی وارد میدان شدم یک لحظه به حضرت ابوالفضل و امام حسین (ع) توسل کردم تا توانستیم از جمعیت رد شده و وارد میدان شوم و بعدشروع به صحبت و رجزخوانی کردم.

تعزیه تاثیرگذارترین هنری است که توانسته شور و حال محرم را تا به امروز حفظ کند

درباره تاثیرگذاری تعزیه بر فرهنگ مردم صحبت کنید؟

به نظرم تعزیه تاثیرگذار هنری است که تا به حال توانسته محرم را با این شور و حال نگه دارد و حتی می توان گفت که باورپذیری و تاثیر آن از فیلم نیز بیشتر است؛ چرا که نقش شمر و امام حسین (ع) و ... به صورت زنده برای تماشاچیان اجرا می شود؛ البته شاید در کلان شهرها تعزیه خیلی مفهومی نداشت باشد ولی در شهرهای کوچک و روستاها تعزیه تاثیر بسزایی دارد و حتی مردم مشتاق هستند که محرم فرا برسد و به تماشای تعزیه بروند.

بیشتر تعزیه ها در دهه دوم محرم اجرا می شوند؟

خیر. همیشه نیز اینگونه نیست و در برخی نقاط مانند خوانسار در صفر تعزیه اجرا می کنند و اصلا در محرم اجرای تعزیه ندارند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعزیه‌خوانی ما به سطح بین‌المللی رسید

درباره پیشنیه تعزیه صحبت کنید؟

تعزیه از پیشینه تاریخی زیادی برخوردار است ولی در زمان قاجار به تعزیه بها داده شد؛ چرا که تا قبل از ناصرالدین شاه در خفا تعزیه برگزار می شد ولی ناصرالدین دست تعزیه خوان ها را باز گذاشت، البته در دوران رضاشاه تعزیه دوباره محدود شد و می توان گفت که اوج تعزیه در دوران قاجار به خصوص در زمان ناصرالدین شاه بود و خوشبختانه در دوران انقلاب اسلامی تعزیه خوان های بین المللی داریم که تعزیه را در کشورهای دیگر نیز اجرا می کنند.

تعزیه اصیل تنها مختص کشور ایران است

خاستگاه تعزیه تنها در ایران بوده است؟

تعزیه برای ایران است؛ البته در برخی کشورهای عربی مانند عراق و سوریه نیز تعزیه برگزار می شد ولی نه به شکلی که ما اجرا می کنیم؛ از این رو تعزیه ناب تنها مختص کشور ایران است؛ البته در ایران به تعزیه شبیه خوانی گفته می شد که این اسم اصیل تعزیه خوانی است؛ ولی امروزه به تعزیه خوانی مشهور است.

درباره خانواده تان و اینکه چقدر در تعزیه حضور داشتند، صحبت کنید؟

دایی مادرم نقش امام خوان را بر عهده داشت، عموم پدرم که باعث شد من وارد تعزیه شوم، 70 تا 80 سال شمرخوان بود؛ همچنین  پسرخاله های پدرم نیز تعزیه خوان بودند. البته به نقش های اهل بیت امام حسین (ع) در تعزیه موافق خوان یا شهادت خوان و به نقش های دشمنان ایشان کرسی نشان می گفتند.

ما در تعزیه‌مان از نسخه انجم که قدیمی‌ترین نسخه است، استفاده می‌کنیم

اشعاری که در تعزیه خوانده می شود، از کیست؟

این اشعار از شاعران مختلفی است ولی اکثر اشعار مربوط به سنایی و حافظ است؛ به طور مثال 30 تا 40 درصد اشعار مربوط به حضرت حر از شعرهای حافظ است، البته هر منطقه از کشور نسخه های خاص به خودشان را دارند و نسخه هایی که ما در تعزیه هایمان به کار می بریم از نسخه های تعزیه در قزوین و مازندران متفاوت است؛ چرا که مازندرانی ها سبک خاص به خودشان را دارند و رجزها را با لهجه خاص خود می گویند، همچنین اشعاری که به کار می برند نیز با اشعار ما متفاوت است.

لهجه ما در تعزیه خوانی فارسی است و به نسخه های ما انجم می گویند، انجم به معنی قدیمی ترین، بامعنی ترین و خوش بیان ترین نسخه تعزیه ای که در ایران وجود دارد.

مولفه های خوب اجرای کردن تعزیه در همه نسخه های آن چیست؟

اگر می خواهی تعزیه خوبی را اجرا کنی، باید ردیف شناس ماهر آوازهای ایرانی باشی؛ تا متوجه شوی وقتی حضرت عباس (ع) زجر می خواند در کدام دستگاه آواز ایرانی قرار می گیرد تا از این طریق از دستگاه مربوطه خارج نشوی. البته قبل از اینکه نفر در تعزیه شروع به صحبت کند، موسیقی نواز مایه اصلی صحبت را در اختیار نفر می گذارد و موسیقی اصیل ایرانی بیشترین خدمت را به تعزیه می کند؛ چرا که از 7 دستگاه موسیقی اصیل ایران موسیقی های سه گاه، چهارگاه، همایون، ابوعطا، دشتی، در تعزیه اجرا می شود.

تعزیه شما در تمام 10 شب محرم اجرا می شود؟

بله. هر شب مختص یکی از اهل بیت امام حسین (ع) است. به عبارت دیگر ما در تعزیه مان به حضرت مسلم، 2 طفلان مسلم، حضرت قاسم، حضرت علی اکبر، حضرت حر، حضرت عباس (ع) و ... می پردازیم. البته ما بیش از 170 تا 180 مجلس تعزیه داریم که هیچگاه همه این مجالس خوانده نمی شود؛ چرا که تعزیه شامل همه ائمه از جمله حضرت زهرا (س)، امام علی (ع)، امام رضا (ع) و ... می شود ولی دهه محرم مختص امام حسین (ع) و اهل بیتش است.

در تعزیه برخلاف سینما جای برای اشتباه وجود ندارد

درباره حرکات بدن در هنگام تعزیه صحبت کنید، این حرکات بر چه مبنایی صورت می گیرد؟

حرکات دست بر مبنای شعری است که نفر می گوید و باید همه نکات ریزی که در تعزیه وجود دارد را رعایت کنیم؛ یکی از آنها حرکات است و نباید بیش از حد دست یا سر را تکان دارد و باید همه مسائل را در اختیار بگیریم و به همین دلیل تعزیه خوان ها باید یک بازیگر و یک آوازخوان ماهر باشند؛ در حالی که در تعزیه به خاطر زنده بودن اجرا برخلاف سینما جایی برای اشتباه وجود ندارد؛ در تئاتر نیز زمانی که هنرمند نقش اجرا می کند، 3 طرف نفر را دکور گرفته و مخاطب تنها روبه روی هنرمند قرار می گیرد، ولی در تعزیه گرداگر تعزیه خوان تماشاچی نشسته است و به همین دلیل نیاز به مهارت بالایی دارد.

از خاطره هایتان در زمان اجرای تعزیه صحبت کنید؟

عاشورای 1367 یا 1368 بود که یک اسب سرکش برای اجرا در اختیارم گذاشتند و با سرعت بالایی که در حال تاختن اسب بودم که یک لحظه پسر بچه 8 یا 10 ساله ای جلوی اسب پرید و وقتی با اسب به او برخورد کردم نزدیک به 8 متر پرتاب شد، با این حال زمانی که به بالای سر وی رسیدم، دیدم نه تنها یک اتفاقی برای او نیفتاده، بلکه حتی یک خراش هم روی صورتش نیفتاده است قطعا این مسائل نشان دهنده عنایت اهل بیت (ع) است.

اگر دوباره بخواهید وارد تعزیه شوید، باز هم نقش شمر را انتخاب می کنید؟

باز هم نقش شمر را انتخاب می کنم؛ چرا که این نقش را دوست دارم، البته گفتم که نقش حر را بازی کردم و حتی پیشنهاد بازی نقش حضرت عباس (ع) را داشتم و از آنجایی که چندین سال آواز کار کرده ام و صدای خوبی نیز دارم نقش های متعددی در تعزیه به من پیشنهاد شده است؛ ولی فکر می کنم که لیاقت بازی در نقش عباس (ع) را ندارم.