استان تهران به دلیل مرکزیت سیاسی و اجتماعی ایران‌زمین همواره از استان‌های حائز اهمیت و موردتوجه کشور محسوب شده است و برخی از مسئولان ارشد استانی و کشوری، از استان تهران به‌عنوان آیینه تمام نمای کشور ایران یاد می‌کنند.
تمرکز فعالیت‌های اقتصادی، استقرار نهادهای عمده و برجسته کشوری، حضور رجال نامدار سیاسی، هنری، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی از مؤلفه‌هایی است که رنگ و بوی خاصی به این خطه بخشیده است.
در این میان و در هیاهوها و فراز و نشیب‌های سیاسی و اجتماعی، هنر و صنایع‌دستی نیز از جایگاه خاصی در این استان برخوردار بوده و از دوران قجرها که این منطقه و شهر تهران به‌عنوان پایتخت ایران نام گرفت، نگاه ویژه‌تری به این استان لحاظ شد.
مرکزیت این استان و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی، باعث مهاجرت هنرمندان بسیاری به این استان شد و این امر نقش بسزایی را در رشد، توسعه و تثبیت برخی هنرها در خطه مذکور ایفا کرد.
در زیرپوست این شهر پر از جمعیت و باوجود ناهنجاری‌های موجود در آن از گذشته تاکنون، وجود صنایع‌دستی و هنرهایی بومی همچون شیشه‌گری، نقاشی روی شیشه، نقاشی روی چوب، قلاب‌بافی، جاجیم‌بافی، چادرشب بافی، نمدمالی و زیلوبافی، مؤید گرایش باطنی انسان به زیبایی و خلق آن برای ارضای روح زیبایی دوستی و بهره‌گیری از تولیدات دستی برای کاربری‌های موردنیاز خود بوده است.
در این میان، دو هنر شیشه‌گری و نقاشی روی شیشه که ویژه این استان بوده و به‌نوعی می‌توان آن را شناسنامه هنری منطقه قلمداد کرد، درگذران سال‌های بسیار، در حال انزوا، فراموشی و رکود است.
کوره‌هایی که حرارت آن هنر دست را به بلوغ و پختگی سوق می‌داد، آتشی که زیبایی را با شعله‌های خود فهم می‌کرد، مدت‌هاست که حال‌و روز خوشی ندارد.
اگرچه برخی از مسئولان صنایع‌دستی استان تهران قاطعانه از هنرهای بومی استان تهران دفاع می‌کنند و جایی برای فراموشی، انزوا و رکود آن قائل نیستند اما درد و دل‌های اساتید و فعالان هنری این عرصه واقعیت‌های دیگری را به تصویر می‌کشد.
واقعیتی تلخ که اگر همچنان در زیر سایه سنگین کم توجهی‌ها استمرار یابد، شاید سرنوشت کارگاه‌های صنایع‌دستی موجود در این دو عرصه، همسان دیگر مراکزی که درگذشته فعال بوده‌اند به انزوا و تعطیلی منتهی شود.
شیشه‌گری از تهران تا ونیز
نام هنر: شیشه‌گری
قدمت: چهار هزار سال
شهر زادگاه هنر: درگذشته شیراز از مراکز فعالیت این هنر بوده، در چغازنبیل، ایلام و شهر سوخته نیز از آثار شیشه‌گری یافته‌هایی به‌دست‌آمده، پس از دوران صفویه هنرمندان بسیاری به تهران کوچ کردند و فعالیت‌های خود را در این استان ادامه دادند و در قرن‌های اخیر استان تهران و شهرهایی همچون شمیرانات، تهران، ری، رباط‌کریم، مهد و مرکز این هنر بوده‌اند، به‌گونه‌ای که در قرون معاصر مرکزیت اصلی این هنر در استان تهران متمرکز شد.
معرفی کوتاه هنر: شیشه‌گری، هنر شکل دادن به شیشه است، هنرمند در این هنر ابتدا ماده شیشه را حرارت می‌دهد تا نرم و نیمه مایع شود، سپس به‌وسیله دست‌ها یا ابزار مخصوص یا دمیدن، اشکال زیبایی را خلق می‌کند.
بیشترین کاربری: ساخت تنگ‌های شیشه‌ای، آبخوری، جام، آیینه، انواع گلاب‌پاش، عطر دان، اشکدان، لاله و شمعدانی
هنرمندان به نام این عرصه: ناصر الهی، بخش علی و مرتضی وفایی
هنرمندان بازمانده: اسدالله سلیمانی، علی بختیار، علی ملکی، علی الهی
وضعیت فعلی هنر در استان تهران: بخش اعظمی از هنر مذکور از منظر سنتی به فراموشی سپرده‌شده و آنچه در حال حاضر از این هنر باقیمانده اغلب به‌صورت صنعتی محقق می‌شود.
علت رکود و مهم‌ترین چالش پیش رو برای احیا: بالا رفتن هزینه‌های تجهیزات، ادوات و حامل‌های انرژی، مهاجرت برخی از فعالان این عرصه به کشورهای اروپایی همچون هلند، دشواری در صادرات محصولات هنری و محدودیت در ثبت سفارشات.
ارائه راهکارهای حفظ و احیا: تسهیل در تأمین مواد اولیه، بخشودگی و معافیت در هزینه حامل‌های انرژی، تأسیس اتحادیه برای ساماندهی مراکز فعالیت این هنر.
سنگ سیلیس، مس، آهن، منگنز، گوگرد، کبالت از نمونه مواد پایه واصلی مورداستفاده در هنر شیشه‌گری به شمار می‌رود. تراش روی شیشه نیز به‌وسیله سنگ‌های مخصوص و ابزار فرز انجام می‌شود.
لازم به ذکر است، در حال حاضر هنر شیشه گری با جدیت در چک و جزیره مونارو و ونیز دنبال می‌شود که خاستگاه اصلی آن از ایران بوده و درواقع مناطق اشاره‌شده با الهام و تأسی از این هنر اصیل در تهران، این فعالیت هنری را به‌صورت حرفه‌ای دنبال و محصولات خود را به دنیا صادر می‌کنند.
ادوات، مواد پایه و کاربردی در شیشه‌گری
از ابزار و مواد مورداستفاده در شیشه‌گری می‌توان به سنگ سیلیس، اکسیدهای فلزی نظیر کبالت، آهن، مس، منگنز، گوگرد و...اشاره کرد، هنر شیشه‌گری به دو شیوه قالبی و فوتی انجام می‌شود.
عناصر ذوب کننده مورداستفاده در این هنر به‌صورت کربنات سدیم، سولفات سدیم، استات سدیم است که به شیشه حالت قلیایی می‌دهد.
عناصر تثبیت‌کننده برای مخلوط شدن بهتر مواد اصلی و ذوب کننده و همچنین جلوگیری از حل شدن شیشه، از کربنات کلیسیم استفاده می‌شود.
عناصر سفیدکننده برای خنثی کردن یک رنگ در خمیر شیشه از رنگ دیگری استفاده می‌شود، به‌عنوان نمونه رنگ سبز خنثی‌کننده رنگ قرمز است.
«بوری یا میله دم» به لوله توخالی و فولادی می‌گویند که به طول ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر و قطر ۱.۵ تا ۲ سانتی‌متر برای برداشتن شیشه از داخل کوره استفاده می‌شود. «سنگ‌کار» اغلب از جنس فلز است که کاربرد آن در گرم کردن مواد روی میله دم است.
«قاشق چوبی» همواره خیس و مرطوب است و نقش قالب را دارد.
روش‌های ساخت شیشه
روش فوتی یکی از روش‌های ساخت شیشه است که در آن استادکار شیشه با برداشت ماده مذاب از کوره، به‌وسیله میله دم یا میله دم‌موشی و قرار دادن ماده مذاب بر روی نوک میله و سپس ورز دادن و گرم کردن آن بر روی میز کار فعالیت هنری خود را آغاز می‌کند.
هنرمند سپس با گرم کردن مجدد خمیر شیشه‌بر روی سرمیله و دمیدن بر میله، برای ایجاد حباب فرآیند خلق اثر هنری را طی می‌کند.
بعد از انجام اعمال فوق، استادکار باسرد کردن خمیر تا جایی که سرخی آن از بین برود و برداشت مجدد خمیر از کوره و ثابت کردن آن بر روی میله دم‌موشی و قاشقی کردن خمیر سر میله که نقش قالب را دارد و به چرخش درآوردن آن، شکل اولیه ظرف را می‌سازد و سپس شکل دادن و ساخت و پرداخت دهانه ظرف بر روی اثر انجام می‌شود.
روش فوتی قالبی یکی دیگر از روش‌ها در این زمینه است. در این روش مواد ذوب‌شده شیشه با میله دم‌موشی از کوره برداشته می‌شود و سپس بعد از آماده‌سازی و دمیدن در آن مقداری مواد به آن اضافه می‌شود و پس از قرار گرفتن آن در قالب، در میله دم‌موشی دمیده می‌شود تا خمیر شکل قالب را به خود گیرد، پس از انجام عملیات فوق، آن را از میله جدا و لبه کار را صاف می‌کنند.
شیشه‌گری از زینت و زیبایی منازل تا حصول آرامش برای روح و روان
محصولات و آثار به‌دست‌آمده از هنر شیشه‌گری، در حال حاضر در کشورهای اروپایی طالبان و متقاضیان بسیاری دارد.
آثار شکیل، ظریف و رنگ‌هایی جذاب و دل‌نشین که در کشورهای چک، فرانسه، ایتالیا تولید و عرضه می‌شود، مخاطبان خود را در سراسر دنیا مجاب به خریداری، تهیه و نگهداری و نمایش این آثار برای زینت منازل خود می‌کند.
یکی دیگر از کاربردهای این هنر، استفاده از شیشه‌های تولیدشده در درب و پنجره منازل اعیان و اشراف است که با ایجاد حساسیت در حشرات، آن‌ها را از چنین اماکنی دور می‌سازد.
آرامش روحی و تأثیرات روانی رنگ‌های به‌کاررفته در آثار شیشه‌گری نیز از دیگر محاسن و مزایای آثار تولیدی در این هنر اصیل ایرانی-تهرانی است.
تولیدات شیشه‌گری، تُنگ و جام و ظروفی که در سایه‌دستان توانای هنرمندان این عرصه ساخته می‌شود از کاربری‌های دیگری نیز برخوردار است که استفاده آن در مصارف خانگی از نمونه‌های آن به شمار می‌رود.
پیشینه‌ای به بلندای تاریخ بشری
هنر شیشه‌گری یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی است که بشر به آن اشتغال داشته و کاوش‌های باستان‌شناسی که درگذشته توسط کارشناسان امر انجام‌شده، حکایت از قدمت چهارهزارساله این هنر دارد.
قدیمی‌ترین نمونه شیشه دست‌ساز در مناطقی از خاورمیانه یافت شده است.
رومن گیریشمن مورخ و باستان‌شناس بطری‌های شیشه‌ای بسیاری را از معابد چغازنبیل استخراج کرده و شواهد اندکی نیز از فعالیت هنری این رشته در دوران هخامنشیان یافت شده است.
آثار شیشه‌ای به‌دست‌آمده از دوران اشکانیان و ساسانیان از رواج این رشته هنری در ادوار مورداشاره حکایت دارد.
بخش قابل‌توجهی از آثار هنر شیشه‌گری در اعصار سلجوقی و مغولی یافت شده که حاصل کوره‌های شیشه‌گری و دستان هنرمندان فعال در آن دوران است.
با ظهور اسلام، هنر شیشه گری در مناطقی همچون سوریه نیز شایع و با روی کار آمدن سلسله صفوی و توجه خاص سلاطین این حکومت، کارگاه‌های شیشه‌گری در اصفهان و شیراز ساخته شد و سپس هنرمندان ایتالیایی نیز با الهام از ایران این فعالیت را در کشور خود پیگیری کردند.
بعد از دوران صفویه، هنرمندان شیشه‌گری به تهران کوچ کردند و آن‌طور که اساتید این رشته عنوان می‌کنند تهران به تنها مرکز این هنر اصیل و ظریف تبدیل شد.
آینده شیشه‌گری در ایران نویدبخش نیست
شهرام مریخی معاون صنایع‌دستی، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران معتقد است که اساساً هیچ هنر و رشته فراموش‌شده‌ای در استان تهران وجود ندارد، اما اظهارات اساتید این رشته مؤید واقعیت دیگری است.
برخی از خبرگان و هنرمندان این رشته معتقدند که روش‌های سنتی در این رشته به‌شدت در سایه فراموشی و انزوا قرار دارند و کارگاه‌هایی که در حال حاضر در استان تهران مشغول به فعالیت هستند اغلب به‌صورت صنعتی فعالیت می‌کنند.
مرتضی وفایی استاد و هنرمند بنام این رشته بابیان عقب‌ماندگی رشته شیشه گری از علم روز اظهار داشت: هنر شیشه‌گری در حال فراموشی است و متأسفانه ارتباط میان دانشگاه و طراحان و فعالان هنری محدود و کمرنگ است و در وضعیت مطلوبی قرار ندارد.
وی افزود: مشکلات موجود در این رشته نیازمند به ریشه‌یابی عمیق و جدی است تا نارسایی‌های موجود به حداقل ممکن کاهش یابد.
این استاد شیشه‌گری عنوان کرد: پایین بودن کیفیت آجرها و مواد اولیه، وجود ناخالصی‌های بسیار، واردات مواد بی‌کیفیت از خارج کشور، فقدان متولی و نداشتن اتحادیه و بی‌سروسامانی در این رشته از نمونه مشکلات پیش روی این حوزه هنری است.
فرشید ستایش راد، یکی دیگر از فعالان این عرصه گفت: درگذشته اساتید و هنرمندانی در این رشته هنری فعالیت می‌کردند که با دست و انبرهایی خاص به محصولات این عرصه شکل و شمایل می‌دادند لیکن در سال‌های اخیر کسی نتوانسته جایگزین این بزرگان شود.
وی افزود: قالب‌ها و رنگ‌هایی که در حال حاضر ساخته می‌شود، شکل و روح ندارد و در حال حاضر شاهد تولید و خلق آثار هنری دستی به شکل قدیم نیستیم.
ستایش راد گفت: افزایش هزینه حامل‌های انرژی و رشد تصاعدی هزینه انرژی کوره‌ها از مبالغ ۸۰۰ تا ۹۰۰ هزار تومان به ۲۵ تا ۳۰ میلیون تومان در ماه، باعث به خطر افتادن بقای کارگاه شد و بسیاری از مراکز این رشته به دلیل نداشتن بضاعت کافی در تأمین هزینه، با رکود و تعطیلی مواجه شدند.
وی افزود: فعالان بسیاری در این بخش بیکار شدند که با جذب توسط کشورهایی همچون هلند در حال حاضر به فعالیت در کشورهای اروپایی مشغول هستند.
چشمان شرکت‌های اروپایی به هنرمندان ایرانی خیره شده است
ستایش راد با اشاره به توانایی هنرمندان شیشه‌گری در تهران عنوان کرد: باوجود مشکلات موجود در این عرصه اما همچنان چشم شرکت‌های بزرگ و صاحب‌نام اروپایی به دستان توانمند هنرمندان ایرانی بنام این عرصه دوخته شده است.
وی افزود: در حال حاضر پارت های باری از کشورهای اروپایی به مقصد تهران حرکت می‌کنند تا تراش هنری موردعلاقه آن‌ها توسط معدود هنرمندان تهرانی، بر روی محصولات و تولیدات آن‌ها نقش ببندد.
ستایش راد گفت: شرکت پاشا باغچه ترکیه به‌عنوان یکی از معروف‌ترین کانون‌های شیشه‌گری در جهان، محصولات خود را روانه تهران می‌کند تا با زینت و تراش هنرمندان تهرانی محصولات خود را با جذابیت بیشتری به دیگر نقاط دنیا عرضه کنند.
هدر رفت بالای انرژی در کوره‌های شیشه‌گری
ستایش راد با اشاره به هدر رفت فزاینده انرژی در کوره‌های شیشه‌گری گفت: پِرت انرژی در کوره‌ها بالا است و در حال حاضر کشوری همچون آلمان مبادرت به تولید کوره‌هایی کرده که با سه برابر ظرفیت تولید، ۷۰درصد انرژی مصرفی را کاهش داده است.
وی افزود: ضرورت تهیه کوره‌هایی که هدر رفت انرژی را کنترل کند، برای بقا این رشته بسیار ضروری است زیرا تأمین هزینه‌های بالای حامل‌های انرژی در توان و بضاعت هنرمندان این عرصه نیست.
شهرام مریخی معاون صنایع‌دستی استان تهران در تشریح اقدامات حمایتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری این استان برای پشتیبانی و رفع معضلات این رشته هنری عنوان کرد: طی رایزنی‌هایی که با برخی از کشورهای اروپایی داشته‌ایم، مقرر است کوره‌ای پیشرفته تهیه شود و با تعبیه آن در مکانی مشخص، هنرمندان بنام این عرصه را با شیوه فعالیت در کوره‌های جدید آشنا کنیم.
وی افزود:ظرف دو ماه آینده این امر محقق می‌شود و انتظار داریم تمامی هنرمندان فعال این عرصه پس از آشنایی با شیوه فعالیت و کار در این کوره‌ها، به تجهیز کارگاه‌های خود به چنین کوره‌هایی مبادرت ورزند.
لزوم ارائه تسهیلات ویژه به هنرمندان شیشه‌گری
به‌طور یقین آنچه در هنر و صنایع‌دستی حرف نخست را می‌زند، عشق و معنویت است اما نباید ازنظر دور داشت که معیشت هنرمند نیز مؤلفه‌ای حائز اهمیت است که باید دستگاه‌های مسئول با طراحی چارچوب و مکانیزمی نسبت به ارتقای کمی و کیفی ارتزاق هنرمند مبادرت ورزند.
هنرمندی که با انبوهی از مشکلات و دغدغه‌های مالی مواجه است، نمی‌تواند آن‌طور که باید با آرامش خاطر نسبت به خلق اثر هنری جاودانه خود اقدام کند.
امید است مسئولان کشوری و استانی با اتخاذ تدابیری هوشمندانه نسبت به ارائه تسهیلات بانکی با سود حداقلی اقدامات لازم را عملیاتی کنند.
اگرچه وام‌هایی برای این فعالیت‌های هنری در نظر گرفته می‌شود اما فرآیند ارائه و پرداخت آن به حدی دشوار و پیچیده است که در مقام عمل جنبه حمایتی آن کمرنگ و کور می‌شود.
هنر و صنایع‌دستی، هویت و نماد فرهنگی محسوب می‌شود و متولیان امر برای حفظ آن باید با نگاهی عمیق و جدی‌تر ورود کنند، نگاهی هدفمند که ضامن پیشرفت، توسعه و ترویج این هنر شود.
امروزه شیشه‌گری به رشته‌ای جهانی در دنیا تبدیل‌شده، نگذاریم هنر مذکور به‌عنوان هویت و شناسه‌ای برجسته در استان تهران، در سایه مشکلات متعدد ریزودرشت اشاره‌شده، در انزوای هر چه بیشتر برود.