در گذشته های نه چندان دور پدر و مادر با خواندن شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، گلستان سعدی و اشعاری از این دست، فرزندان خود را از کودکی با مشاهیر کشور و آثارشان آشنا می کردند اما در سال های اخیر نه از شعرخوانی پدر و مادرها خبری هست نه از علاقه نسل های جدید به شناخت تاریخ و مشاهیر. کودکان ترجیح می دهند قهرمان های انیمیشنی را به خاطر بسپارند و از اینرو تاریخ کشور در تلاطم فراموشی است.

چه کسانی در لیست یونسکو فراموش شدند؟

کم نیستند مفاخری که تبار ایرانی دارند و یا در ایران زندگی کرده اند و جایشان میان لیست ثبت شده یونسکو خالی است. البته کمیسیون یونسکو از طریق دانشنامه ها و تحقیقات بسیار به گزینه مناسب برای معرفی دست می یابد اما این افراد که در لیست زیر به آنها اشاره شده مفاخری هستند که کمیسیون یونسکو می تواند برای ثبت نام آنها به عنوان دانشمندان ایرانی تلاش کند مگر نه بیم آن می رود که نامشان را در لیست کشورهای همسایه ببینیم.

مشاهیر ثبت شده در یونسکو

تا به حال ۳۰ شخصیت از سوی ایران در سازمان یونسکو به ثبت رسیده اند. نجم‌الدین کبری، فخرالدین عراقی، عبدالقادر مراغه‌ای، میرسید علی همدانی، ابن سینا، ابوسعید ابوالخیر، ابن رسته اصفهانی، عبدالعلی بیرجندی، سیبویه، قطب‌الدین شیرازی، خواجه نصیرالدین طوسی، شاهنامه فردوسی، شیخ بهایی، امام محمد غزالی، حکیم ناصر خسرو، ابوالحسن صبا، امیرکبیر، محمدبن یحیی بوزجانی، ملامحمد باقر مجلسی، نیما یوشیج، عبدالرحمان محمد جامی، حکیم عمر خیام، صائب تبریزی، خواجه محمد شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، خواجه عبدالله انصاری و سعدی شیرازی افرادی هستند که اسم آنها در لیست مشاهیر ثبت شده در یونسکو آمده است.

اما آیا مفاخر ایران به همین چند مورد محدود می شوند؟ چگونه فردی برای ثبت در سازمان یونسکو انتخاب می شود؟

معیارهای ثبت در یونسکو

دکتر عبدالمهدی مستکین، مدیر کل گروه فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو در ایران در این باره به پیام نو گفت: «سه معیار برای ثبت افراد در یونسکو وجود دارد؛ اول اینکه سال تولد فرد مضربی از ۵ یا ۱۰ باشد. مثلا هفتصد و بیست و پنجمین سال تولد فخرالدین عراقی در محاسبه با سال ۲۰۱۴٫ سالمرگ هم باید با سال معیار ما مطابقت داشته باشد مثلا هزارمین سال فوت دانشمند در سال ۲۰۱۴ باشد. سومین معیار زندگی فعال آن شخصیت است یعنی اثرش را در آن زمان نگاشته و شروع یا پایان نگارش کتابش با سال معیار مطابقت دارد به عنوان مثال هزارمین سال گردآوری کتاب قانون ابن سینا در طب.»

در لیست اعلام شده از سوی دفتر یونسکو در تهران هشتصدمین سال تولد خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۲۰۰۱ به صورت مشترک با آذربایجان به ثبت رسیده است. چطور دانشمندی در دو کشور متولد شده است؟ مستکین درباره این ثبت های مشترک توضیح داد: «اگر شخصیتی ایرانی تبار محل وفاتش در کشور دیگری باشد و یا اثرش را در کشور دیگری نگاشته باشد می تواند از سوی کشورهای مربوطه به صورت مشترک به ثبت برسد. این ثبت مشترک گاهی به ۴ کشور هم می رسد. مثلا فرهیخته ای در سیستان متولد شده و در تاجیکستان زندگی کرده است. در کشمیر هندوستان کتاب نوشته و در افغانستان فوت کرده است به این شکل همه این کشورها حق دارند که برای ثبت این دانشمند در سازمان یونسکو اقدام کنند.»

او ادامه داد: «ثبت مشترک از سوی یونسکو به دلیل تقارب فرهنگی و گفتگوی میان کشورها قرار داده شده است. البته یونسکو شخصیت هایی را ثبت می کند که جهانی باشند و در کشورهای دیگر او را بشناسند.»

پس می توان این نقد را به یونسکو وارد دانست که چرا فردی مانند مولانا زمانی که از سوی آذربایجان ثبت شد ایران اقدامی برای ثبت مشترک آن انجام نداد؟ مستکین در این باره معتقد است: «مولانا را پنج کشور به صورت مشترک ثبت کردند اما این اقدام هشت سال پیش انجام شد. همه از عظمت بزرگ این شاعر ایرانی تبار مطلع هستند اما وقتی آموزه های این بزرگوار در کشور ما ظهور و بروز ندارد و در کتب درسی هم چندان به آن پرداخته نمی شود چرا باید ثبت آن اهمیت داشته باشد. در کشورهایی مانند آذربایجان ۲۵ میلیارد از محل مفاخر درآمدزایی می کنند چون ارزش این مفاخر را می دانند و برایشان برنامه دارند. ما برای شمس تبریزی که مولانا از او تاثیر پذیرفته و مولانا را غنی سازی کرده چه کرده ایم؟ بزرگداشت گرفته ایم و یا او را به کودکانمان شناسانده ایم؟»

از نظر مستکین، کشورهایی که برای مفاخر سمینار دانشگاهی با حضور کشورهای دیگر برگزار می کنند و دانش مشاهیر را در کتاب های درسی و دانشگاهی بیان می کنند بهتر می توانند معرفی یک دانشمند باشند. ثبت بدون برنامه ریزی فایده ای نخواهد داشت.

او با اشاره به اینکه وجود مشاهیر در مقابل هجمه های موجود آرامش ایجاد می کند، گفت: « شما هزار سال بگویید ابوعلی سینا ایرانی بوده چه تاثیری دارد؟ شخصیت متعلق به کشوری است که برایش اهمیت قائل است و دانش او را اشاعه می دهد. نباید از این زاویه نگاه کرد که چرا مولانا را ترکیه ثبت کرد بلکه باید گفت ما برای شناساندن مولانا به دنیا و حتی مردم خود چه کرده ایم. ثبت که اصلیت یک دانشمند را از او نمی گیرد. همه می دانند که اصلیت مولانا ایرانی است. مگر می شود هویت یک شاعر را از او گرفت.»

اما باید گفت متاسفانه با وجود تلاش مضاعف آذربایجان و افغانستان و همین طور کشورهای همسایه برای ثبت مشاهیر به نام کشور خود و عدم وجود نام بسیاری از مشاهیر در لیست یونسکو به نام ایران خطرهایی مشابه با ثبت مولانا به عنوان شاعر ترک فرهنگ کشور ما را به شدت تهدید می کند و دیری نخواهد پایید که خبری دیگر منتشر شود که فلان شاعر یا عارف به نام فلان کشور به ثبت رسید. نقدهایی از این دست که مردم ما مفاخر را نمی شناسند و تنها تمرکز برای ثبت مفاخر بی فایده است تاحدودی درست است اما نمی توان به صرف منفعل بودن جامعه و دولت در این زمینه از تلاش برای ثبت اسامی کاست.