نیمه ماه مبارک برای هر شاعری یادآور لحظات خوشی است که بسیاری آن را چشیده‌اند و بسیاری دیگر در آروزی درک آن هستند. حضور رهبر معظم انقلاب در میان شاعران و اهل قلم، مربوط و محدود به سال‌های اخیر نیست، ایشان به روایت خود شاعرانی چون اخوان ثالث و امیری فیروزکوهی، پای ثابت برخی از انجمن‌ها در مشهد و بعد در تهران بودند. دیدار شاعران با ایشان در دوره ریاست جمهوری و در زمان رهبری نیز ادامه داشت و مشغله‌ها مانع از حذف این نوع جلسات می‌شد. هرچند البته استمرار این نوع جلسات خود پیام دیگری غیر از ادب‌دوستی رهبر معظم انقلاب دارد و آن اهتمام ویژه ایشان به شعر به عنوان یک میراث ملی است.
در دوره رهبری ایشان طبق سنتی چند ساله شاعران در نیمه ماه مبارک گرد هم آمده و برخی از آنها تازه‌ترین سروده‌های خود را در محضر رهبر انقلاب قرائت کرده و در نهایت، سخنان رهبر معظم انقلاب درباره شعر و جریان‌های ادبی در کشور حسن ختام مجلس است. حال باید دید این نوع جلسات از منظر اهالی شعر چه تأثیراتی در این زمینه داشته است.
حسین اسرافیلی، از شاعران پیشکسوت، در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم، با اشاره به تأثیرگذاری جلسات شعرخوانی در محضر رهبر معظم انقلاب که هرساله همزمان با نیمه ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود، می‌گوید: اهمیت این جلسات در درجه نخست پاسداشت و حفظ حرمت زبان و ادب فارسی است. اینکه رهبر انقلاب با وجود همه مشغله‌ها و گرفتاری‌ها به‌ویژه در اوضاع و روزگار کنونی و تب و تابی که در اطراف ما و منطقه وجود دارد و باید وقت ایشان حساب‌شده صرف شود، زمان را به شاعران و دور هم جمع شدن آنها اختصاص می‌دهند، نشانگر حرمت زبان و ادب فارسی است.
وی ادامه می‌دهد: ادب فارسی حقش هم همین اندازه حرمت است. ادب فارسی همیشه از یک جایگاه بسیار بالا و والایی در ادب، فرهنگ و ذهن و ضمیر جامعه ما وجود دارد. بسیاری از ضرب‌المثل‌های ما شعر است و بسیاری از شعرهای ما ضرب‌المثل شده است. مردم برای هر کاری از نفس قدسی حافظ کمک می‌گیرند و تفأل می‌زنند، یا پشت هر ماشینی هم می‌بینید که راننده هم حتی دل‌مشغولی خود را با یک بیت نشان می‌دهد. شعر در زندگی مردم جاری و ساری است. علاوه بر این، ساحت منزه و پاکی در ادب ما تعریف شده است. ادب ما آن‌قدر منزه است که بسیاری از علمای دین و اخلاق شعر را محمل آموزه‌های خود دیدند و در این وادی قدم زدند. به‌عنوان نمونه وقتی خود امام(ره) و یا مقام معظم رهبری اندیشه‌های خود را در قالب شعر بیان میکنند، نشانگر اهمیت این وادی است. نمونه‌ها بسیار است و از این جهت نیازمند تدوین تذکره‌ای با این موضوع هستیم.
این شاعر پیشکسوت به تفاوت نگاه رهبر انقلاب با دیگر مسئولان کشوری به شعر می‌پردازد و می‌گوید: حفظ حرمت و ارج گذاشتن بر زبان فارسی و هم پاسداشت و احترام به شاعرانی که این زبان و بخش از هنر را به‌عنوان محمل تفکرات، ارزش‌ها و اهداف انقلاب برگزیدند، از ثمرات این جلسات است. نگاه بسیار تیز و کارشناسانه رهبر انقلاب بارها و بارها در این جلسات تکرار می‌شود که نشان از دقت ایشان در حوزه شعر دارد.
اسرافیلی به بیان خاطره‌ای از دیدارهای برگزار شده می‌پردازد و می‌گوید: خاطرم هست که در جلسه‌ای شعر ترکی خواندم و ایشان در آخر بیتی خواندند که تمام مفاهیم حاضر در غزل قرائت شده را در خود جای داده بود. نظر ایشان دقیقاً کارشناسانه بود و انگشت روی همان نکته‌ای که باید گذاشته بودند. صحبت‌های ایشان هم یک نوع هدایت برای شاعران است. به‌قول معروف «کعبه یک خط و نشانی است که ره گم نشود». نکته دیگر در این جلسات نظرات رهبر معظم انقلاب درباره شعر به شاعران است که در چند دقیقه نکاتی را به شاعران بیان میکنند.
تصویری روشن از شعر انقلاب فراروی همه ما قرار می‌گیرد
محمدرضا سنگری، پژوهشگر و استاد دانشگاه، که سابقه حضور در این جلسات را دارد، با اشاره به تأثیرات دیدار شاعران با رهبر معظم انقلاب می‌گوید: دیدار هرساله شاعران، صاحب‌نظران و نویسندگان انقلاب اسلامی در شب ولادت امام مجتبی(ع) با رهبر معظم انقلاب از چند منظر قابل تحلیل و بررسی است. بُعد نخست این است که تصویری روشن از شعر انقلاب فرا روی همه ما قرار می‌گیرد. در دیدارهایی که اتفاق می‌افتد هیچ مرز و محدودیتی وجود ندارد. رهبر معظم انقلاب به شاعران می‌فرمایند که هر چه دوست دارید، ارائه کنید. به همین خاطر جنس اشعار متفاوت است. گاه شعرهای طنز، آیینی در حوزه مسائل اجتماعی و... به سبب همین تفاوت‌ها تصویری از شعر و ویترین شعر انقلاب را از این دیدار می‌توانیم برداشت کنیم.
وی ادامه می‌دهد: نکته دوم این است که شاعران ما اندازه‌های خود را می‌فهمند. علاوه بر این، در تعامل‌هایی که شاعران با یکدیگر در زمان دیدار و پس از آن دارند، همدیگر را بهتر می‌شناسند و این روابط، تعامل شاعران از مناطق مختلف کشور را فراهم و تقویت می‌کند. معمولاً رویه جلسات به این صورت است که شاعران از همه استان‌های کشور در این همایش دعوت هستند و همین امر این امکان را فراهم می‌آورد که تصویر روشنی از مجموعه شعر کشور را پیش روی خود داشته باشیم.
به گفته سنگری، نکته سوم نقدهای دقیق، عمیق و ادیبانه رهبر معظم انقلاب در خلال برنامه است که حوزه‌های مختلف شعر اعم از زبان، تصویر، موسیقی و... بیان میکنند. ایشان در تمامی این زمینه‌ها صاحب‌نظر هستند و نکاتشان هدایتگر شاعران است. نکته بعدی تشویق شاعران به پیمودن ادامه مسیر است. شاعران جوان شعرشان را در فضایی کاملاً صمیمی و کاملاً آزاد مطرح میکنند، این سروده‌ها از سوی رسانه‌ها منعکس می‌شود و همین رویه زمینه را برای ادامه دادن کار شعری در سرایندگان ایجاد می‌کند.
این استاد دانشگاه با اشاره به نکته‌بینی‌های رهبر معظم انقلاب در جلسات شعرخوانی ادامه می‌دهد: ایشان در زمینه‌های مختلف مرتبط با شعر صحبت میکنند، اما بنا به وقت در چند بُعد وارد می‌شوند. یک بعد زبان فارسی است که اگر زبان شعر تناسب نداشته باشد، آن را تذکر می‌دهند. حتی گاه دیده‌ایم که اشکال وزنی را متذکر شده‌اند، به گمان من ایشان به اندازه همه ما به شعر گوش می‌دهند. شعر را خوب گوش می‌دهند. علاوه بر این، ایشان گم‌گوشه‌های شعر انقلاب را طرح میکنند. به عنوان نمونه ایشان طی جلسات اخیر در حوزه شعر به موضوعات فراموش‌شده اما مهمی مانند جهانی شدن شعر، شعر کودک و نوجوان، وفاداری به گفتمان انقلاب اسلامی در کلام موزون و... را اشاره کرده‌اند. همچنین ایشان حوزه‌ای به شدت غفلت‌زده را در سال پیش مطرح کردند و آن حوزه «شعر حکمت» است؛ به این معنا که شعر سرشار از دقائق و ظرائفی باشد که در فرهنگ دینی برای هدایت انسان داریم. شعر را برای هدایت انسان طرح کردند و شاعران را به این عرصه دعوت کردند.
نگاه به شعر به عنوان یک مقوله فرهنگ‌ساز و نه تفننی
رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر، ضمن حمایت از جریان شعر به ویژه در میان قشر جوان و تشویق آنها، نکاتی را متذکر شدند که تکرار و تأمل در آنها لازمه اجرای امور فرهنگی در این زمینه است، چرا که ایشان شعر را به مثابه هنری می‌دانند که می‌تواند در صورت داشتن مؤلفه‌هایی، روشن‌کننده دل‌ها باشد. از این رو، ایشان به مقوله شعر به عنوان یک هنر فرهنگ‌ساز که سرمایه‌ای ملی است، می‌نگرند و می‌فرمایند: «باید از آن برای نیازهای کشور استفاده‌‌ی بهتر و برتر کرد.»
علی داودی، مدیر دفتر شعر حوزه هنری، با اشاره به همین موضوع، تفاوت نگاه رهبر معظم انقلاب به شعر را نسبت به بسیاری از مسئولان فرهنگی در همین امر می‌داند و می‌گوید: یکی از نشانه‌های این جلسات نشان دادن جایگاه شعر در فرهنگ ماست. اولین نکته دریافت شده از این جلسات این است که در داشته‌های فرهنگی ما شعر نسبت به دیگر هنرها اولویت دارد. شعر انعکاس اندیشه‌ها، تفکرات و نگاه یک ملت به مقولات مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی است. نکته قابل توجه این دیدارها نگاه استراتژیکی است که رهبر انقلاب به شعر دارند. ایشان از شعر به عنوان یک مقوله فرهنگ‌ساز که صرفاً یک مبحث تفننی نیست، یاد میکنند. شاعران در کنار اندیشمندان بزرگ مطرح هستند؛ در این حالت شعر جایگاه اندیشه‌ای خواهد داشت نه صرفاً یک موضوع سرگرم‌کننده.
تشویق به سرودن شعر آیینی
بخش قابل توجهی از شعرای حاضر در این جلسات، شاعرانی هستند که هنر خود را وقف دستگاه آل الله(ع) کرده و از این راه تبرک می‌جویند. به نظر این دسته از شاعران، شعر هنری است که از جانب خود بزرگواران عنایت شده است. نکته قابل توجه برای شاعران آیینی حاضر در این جلسات، اشراف ایشان بر امور مختلف گستره شعر آیینی است. ایشان حتی درباره عنوان «شعر آیینی» نیز نظراتی را فرموده‌اند که در نوع خود قابل تأمل است. از نظر معظم‌له، شعر آیینی گستره بزرگی دارد که شعر برای اهل بیت(ع) یکی از بخش‌های این شاخه ادبی است. به نظر ایشان بهتر است به جای عنوان «آیین» از عنوان «شعر مذهبی» استفاده شود، چرا که آیین بر مفهومی گسترده‌تر از مضامین مورد نظر اشاره دارد.
نکته جالب‌‌‌تر آن است که ایشان بر امور فراموش‌شده شعر آیینی تأکید دارند و می‌فرمایند که فقط شعر برای اهل بیت علیهم السلام نیست با وجود اینکه شعر برای اهل بیت خیلی ارزشمند است، این ارزشمندی باعث نمیشد که ما از سایر حوزههایی که رسالت داریم باز بمانیم. ایشان فرمودند شعر آیینی شعر اخلاقی و اجتماعی و عارفانه هم هست و این متأسفانه پرداخته نشد و من توصیه می‌کنم به دوستانم در مجمع شاعران اهل بیت علیهم السلام که به طور خاص متولی شعر آیینی است.
غلامرضا سازگار که همه او را از اساتید شعر آیینی می‌دانند و سروده‌های وی به عنوان الگویی مناسب برای شعر آیینی معرفی شده است، درباره تأثیرات این جلسات می‌گوید: در این جلسات شاعران در حوزه‌های مختلف شعری حضور دارند که البته قسمت قابل توجهی از آنها شاعران آیینی هستند. ایشان همیشه در این جلسات، با وجود اینکه این جلسات تنها برای شاعران آیینی کشور نیست، همه را دعوت به سرودن در این حوزه میکنند. خاطرم هست که ایشان تأکید داشتند به شاعران که حداقل اگر توانستند دو بیت در موضوعات آیینی بگویند تا شعرشان برکت پیدا کند و به هدر نرود.
وی ادامه می‌دهد: توصیه‌های رهبر معظم انقلاب و اهتمام ویژه ایشان به حوزه شعر آیینی برکات بسیاری برای شاعران و شعر این حوزه دارد. نخستین برکت این توصیه‌ها تشویق شاعران به سرودن در این زمینه و ایجاد معنویست بیشتر در حوزه ادبات کشور است. دیگر ثمره این توصیه‌ها، ترسیم افق راه و ایجاد چهارچوب برای شاعران این حوزه است. رهبر معظم انقلاب همیشه خطوط را برای ادبیات این حوزه ترسیم میکنند و آن هم خارج نشدن از قواعد اهل بیت(ع) است. شاعران که در حوزه شعر آزاد فعالیت میکنند، می‌توانند با موضوعات مختلف و در محتواهای گوناگون فعالیت داشته باشند، اما شاعر آیینی باید برای خود چهارچوب خاصی داشته باشد و آن هم به حق همان فراتر نرفتن از قاعده و سیره اهل بیت(ع) است.
سازگار در ادامه با اشاره به نظرات رهبر معظم انقلاب درباره شعر و جریان ادبی کشور می‌گوید: من در جلسات متعددی خدمت ایشان رسیده و از توصیه‌های ایشان استفاده کرده‌ام که البته بخشی مربوط به حضور شعرا در نزد رهبر انقلاب بود. یکی از موضوعات جالب در این نوع جلسات نظرات دقیق و باریک‌بینانه ایشان در مورد جریان‌های مختلف ادبی است. این نوع دقت نظر تنها منحصر به شعر نیست، معظم‌له در هر موضوعی که وارد می‌شوند، نظرات را همانند یک متخصص ارائه می‌دهند. این نوع آرا را می‌توان در جلساتی مانند جلسات مداحان درباره موضوعاتی مثل مداحی، نوا و...، جلسات با قرآنیان در موضوعاتی مانند صوت و ... دید. در حوزه شعر نیز ایشان همانند یک کارشناس خبره عمل میکنند. طوری این موضوعات مطرح می‌شود که انگار خود ایشان از شعرای برجسته هستند. به عنوان نمونه شعر «بیدل» را هر کسی متوجه نمی‌شود، اما ایشان به خوبی از کوچه‌پس کوچه‌های شعر او و دیکر حوزه‌ها اطلاع دارند.
بازیابی هویت مشترک جهان فارسی
یکی از سنت‌هایی که در سال‌های اخیر در جلسات شعرخوانی نیمه رمضان دیده می‌شود، حضور شاعران فارسی‌زبان از کشورهای مختلف است. این سنت با حضور شاعرانی از کشورهای افغانستان و تاجیکستان آغاز شد و در این سالها شاهد حضور شاعرانی از کشورهای هند و شبه قاره هستیم که سالها است به دلیل حضور استعمار زبان فارسی در آنجا به پژمردگی گراییده است. به گفته یکی از نویسندگان، حضور این دسته از شاعران نیز به رهنمود مقام معظم رهبری بوده است. طی سال‌های اخیر شاعرانی از این کشورها در جلسات حاضر شده و جدیدترین سروده‌های خود را قرائت می‌کردند، در حقیقت این جلسات پیوندهای شاعران فارسی‌زبان را محکم‌تر می‌کند.
محمدسرور رجایی، از شاعران افغانستان و مدیر سابق خانه ادبیات افغانستان، حضور این شاعران را در جلسات حاضر، امری شگفت‌انگیز می‌داند و می‌گوید: کنار هم آمدن این جمعیت ادیب و شاعر، بدون تریدد گره‌های کوری را که بر سر راه ما قرار می‌دهند، باز خواهد کرد؛ چرا که ما در این جلسات است که ارتباط‌های معنوی خود را بازیابی و ارتباط‌های زبانی خود را دوباره کشف می‌کنیم، حتی ارتباط‌های گم‌شده را بازسازی می‌کنیم. این اتفاقات خوشایندی است که در این سالها به خوبی رخ می‌دهد و در اوج مهربانی شاعرانی کنار هم قرار می‌گیرند که در غیر از ماه مبارک رمضان و این دیدار رخ نخواهد داد. این جلسات یکی از اتفاقات مثبت در روند حفظ زبان فارسی، بازسازی واژه‌های گم‌شده زبان فارسی و هویت مشترک جهان فارسی ماست.
وی ادامه می‌دهد: در دو سه سالی که توفیق داشتم در کنار شاعرا فارسی‌گوی جهان به خدمت ایشان برسیم، نکته‌ها و رهنمودهای خردمندانه حضرت آقا که برای جهان پارسی نشان می‌دهند، بسیار هوشمندانه است. من به این فکر می‌کنم که چرا تا به حال کسی به این فکر نیفتاده که به این دیدار و تأثیرات آن بیندیشد و به گسترش مردمان فارسی فکر نکردند. ایشان نکته‌های دقیقی را مطرح میکنند. به عنوان نمونه، در سال گذشته به ادبیات کودک و نوجوان تأکید داشتند. گسترش حوزه ادبیات کودک و نوجوان به ظاهر کوچک است، اما اگر عمیقاً به این فکر کنیم، درمی‌یابیم که زمانی می‌توانیم زبان قدرتمند زبان فارسی داشته باشیم که ادبیات کودک و نوجوانی پربار داشته باشیم، در غیر این صورت از زیرساخت مشکل پیدا خواهیم کرد. این هوشمندی‌ها و این حضور شاعران پارسی‌گوی که هر کدام با نیت خوب و فقط برای بیان ارزش‌های زبان فارسی گرد هم جمع می‌شوندف فرصت قابل احترامی است.
محمدافسر رهبین، رایزن فرهنگی افغانستان در ایران، نیز با اشاره به این جلسات شعرخوانی می‌گوید: نگاه رهبر انقلاب به شعر می‌تواند نگاه همه‌گیر در منطقه باشد. این نگاه پیشینه جغرافیایی زبان فارسی را بار دیگر در اذهان عمومی تداعی می‌کند.