نژلا پیکانیان: واقعیت این است که طول عمر برگزاری مناظره‌های انتخاباتی برای نامزدهای ریاست جمهوری در تلویزیون ایران، برخلاف برخی از کشورهای دیگر به کمتر از ده سال می‌رسد. از دو دوره گذشته انتخابات ریاست جمهوری بود که مخاطبان تلویزیون شاهد پخش گفتگو یا همان مناظره بین نامزدها بودند، مناظره‌هایی که گاه جدل هایی را به همراه داشت و از همین رو بود که صدا و سیما ساختار و شکل و شمایلی جدیدی را برای برنامه تبلیغاتی کاندیداها برای چهار سال بعدش تدارک دید. پخش مناظره‌های انتخاباتی در تلویزیون فتح بابی برای ادامه این شکل برنامه در شبکه‌های سیما شد که با استقبال نسبتا خوبی نیز از سوی مخاطبان رو به رو شد، البته میزان رضایت مخاطبان از مناظره‌های انتخاباتی چندان بالا نبود اما عده‌ای همین شروع را به فال نیک گرفتند و به تغییر محتوای این مناظره‌ها در دوره‌های بعد نیز امیدوار شدند.

از چند روز پیش که برنامه زمانی تبلیغات انتخاباتی کاندیداهای ریاست جمهوری سال 96 اعلام شد، بحث بر سر شیوه جدید این مناظره مزایا و معایب آن به میان آمده است. برخی برنامه‌های مناظره‌های سال 96 کاندیداها را با سال 92 مقایسه می‌کنند که به لحاظ ساختار شباهت بیشتری به هم دارند و عده‌‌ای دیگر نیز در تلاش برای قیاس آن با برنامه‌های انتخاباتی نامزدها در سال 88 هستند و مزیت‌های آن شیوه گفتگو بین نامزدها را بیشتر بر می‌شمارند. بدون شک برگزاری مناظره‌های انتخاباتی سال 96 نامزدها در تلویزیون هم خالی از حاشیه و بحث نخواهد بود، اما نکته‌ای که در این میان وجود دارد تفاوت‌های دوره جدید با ادوار گذشته است که سعی شده در گزارش پیش رو به آنها پرداخته شود.

سال 88/ مناظره‌های دو نفره نامزدها

شروع مناظره‌های انتخاباتی میان نامزدها در سال 88 بود. شیوه این مناظره‌ها به این صورت بود که نامزدهای انتخابات رو در روی هم به گفتگو درباره مسائل مختلف و برنامه‌های انتخاباتی‌شان می‌پرداختند. از آنجا که نامزدهای انتخابات سال 88، 4 نفر بودند این شیوه به شکلی آسان‌تر برگزار شد. در واقع گفتگوهای دو نفره میان نامزدها به شکل و شمایل واقعی مناظره شباهت بیشتری داشت و به مفهوم کلمه میان نفرات مناظره برگزار می‌شد. بر اساس ماده 65 قانون انتخابات، نامزدهاي رياست جمهوري كه صلاحيت آنان توسط شوراي نگهبان تأييد و اسامي آن‌ها از طرف وزارت كشور اعلام مي‌ شود هر يك حق دارند به طور مساوي از صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران براي معرفي و ارائه برنامه‌هاي خود استفاده کنند. این قانون در سال 88 به شکل مناظره‌های دو نفره نامزدها در برنامه‌های جداگانه نمود پیدا کرد که البته خالی از نقص و اشکال نیز نبود.

مزایا: رویارویی دو نفره هر یک از کاندیداها با یکدیگر باعث می‌شد تا مخاطبان و عموم جامعه به طور دقیق‌تر با ایده‌ها، برنامه‌ها و تفکرات سیاسی هر یک از نامزدها آشنا شوند و به تبع با آگاهی بیشتر دست به انتخاب بزنند و در سطح کلی‌تر نیز این شیوه باعث می‌شد تا برنامه‌ها و وعده‌های سیاسی نامزدها به شکلی شفاف‌تر و روشن تر در میان عموم جامعه مطرح شود و طبیعی بود که این ویژگی از اقبال بیشتری میان مخاطبان برخوردار شود.

از سوی دیگر مدیریت زمان در این شیوه به نظر آسان تر می‌رسد. گرچه در سال 88 انتقادهای زیادی به بحث مدیریت زمان توسط مجری در مناظره‌ها شد که بسیاری از آنها نیز صحیح بود اما به طور کلی در این ساختار، زمان به شکل عادلانه‌ترین میان نامزدها تقسیم می‌شود.

معایب: نقش مجری در مناظره‌های دو نفره به نظر پررنگ تر می‌رسد و از همین رو حضور بی طرفانه او نیز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. اتفاقی که حتی در یک گزارش فوتبال نیز مهم است و بیننده از گزارشگر انتظار بی طرفی مطلق نسبت به تیم های در حال رقابت را در حین گزارش دارد. طبیعی است که در برنامه مهمی به اسم مناظره انتخاباتی این بی طرفی برای مخاطبان نیز مهم‌تر می‌شود. اتفاقی که تلاش شد در مناظره‌های سال 88 رعایت شود اما در عمل انتقادهای زیادی نسبت به شیوه عملکرد گرداننده مباحث و علی الخصوص عدالت او در تقسیم زمان میان نامزدهاصورت گرفت.

نکته اساسی در مناظره‌های رو در روی نامزدها، بیش از اینکه به ساختار و فرم برنامه و این شکل و شمایل برگزاری گفتکو برگردد به محتوا و بحث‌های سیاسی کاندیداها مربوط می‌شود. ملاحظات سیاسی، خط قرمزها و محدودیت‌هایی که به خودی خود در مبحث انتخابات وجود دارند وقتی به تلویزیون و شبکه‌های سیما کشیده می‌شوند باید از فیلتری دیگر گذر کنند و همین باعث تنگ‌تر شدن فضای بحث و گفتگو میان نامزدها می‌شود.

سال 92/ مناظره‌های جمعی

حاشیه‌ها، ملاحظات سیاسی و انتقادهایی که به شیوه برگزاری مناظره‌های دو نفره میان نامزدها شد کار را به جایی رساند که 4 سال بعد، ساختار برنامه‌ تبیین سیاست‌های نامزدهای ریاست جمهوری در صدا و سیما به کلی تغییر کرد و شیوه برگزاری مناظره‌ها در سال 92 کاملا متفاوت با آنچه در 4 سال قبل شاهد بودیم شد.

این‌بار دیگر خبری از رو در رویی دو نفره نامزدها نبود و کاندیداها به صورت جمعی برنامه‌ها و سیاست‌های انتخاباتی خود را با مخاطبان و مردم در میان می‌گذاشتند. البته در این شیوه نیز شاهد به وجود آمدن دسته‌بندی‌های سیاسی بودیم. در شیوه قبل بنا به ملاحظات سیاسی کشور، بحث و گفتگوی نامزدها به جای اینکه گره‌گشا باشد تا حدودی دردسر ساز شد و به همین دلیل سال 92 تصویب شد تا 3 برنامه مناظره با حضور تمامی نامزدها به مدت 210 دقیقه برگزار شود. همچنین قرار شد هر نامزد 11 ساعت (با احتساب تکرار) برنامهٔ انتخاباتی در رسانه ملی ایران (صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران) داشته باشد. البته که حق ارائه برنامه‌های انتخاباتی به شکل تک نفره برای هر یک از 8 کاندیدای ریاست جمهوری سال 92 نیز به قوت خود باقی بود و هر یک از نامزدها اجازه داشتند در برنامه‌های مختلف به پخش فیلم‌های تبلیغاتی از پیش ضبط شده خود بپردازند.

مزایا: فارغ از حواشی که مناظره‌های دو نفره سال 88 داشت، از آنجاییکه تعداد نامزدهای ریاست جمهوری سال 92 دو برابر 4 سال قبل شده بودند شیوه برگزاری مناظره‌ها به شکل جمعی، راهکاری منطقی‌تر به نظر می‌آمد. گفتگوی دو نفره میان 8 کاندیدای این دوره به مراتب سخت‌تر و وقت گیر تر از دوره پیش بود و به دلیل مطول شدن مباحث امکان مقایسه برنامه‌ها و سیاست‌های نامزدها برای عموم مردم جامعه طبیعتا دشوارتر می‌شد.

از سوی دیگر در کنار هم قرار گرفتن 8 کاندیدا همزمان در یک قاب این فرصت را برای مخاطب فراهم می‌کرد تا با فرصت و دقت بیشتری شعارها و برنامه‌های انتخاباتی نامزد یا نامزدهای موردنظرش را بررسی و با یکدیگر مقایسه کند تا در نهایت به گزینه مورد اعتمادش رای دهد. در این شیوه زمان در اختیار هر یک از نامزدها به شکل قابل توجهی نیز افزایش پیدا کرد و این افزایش نیز به تبیین بیشتر برنامه‌های انتخاباتی هر کدام از کاندیداها (به لحاظ مدت زمان و فرصت بیشتر) کمک بیشتری کرد.

تغییرات گرافیکی، طراحی صحنه و دکور جدیدتر نسبت به دوره قبل نیز از جمله ویژگی‌های مثبت این دوره بود که البته باز هم به ساختار این برنامه‌ بر می‌گردد و نه محتوای آن که غالبا بیشتر انتقادها معطوف به آن است.

معایب: هر چند که شیوه اجرا و مدیریت بحث و زمان مرتضی حیدری در این دوره به مراتب موفق‌تر و عادلانه‌تر از محمدرضا پورحسین (مجری دوره قبل) بود اما خلط مبحث به وجود آمده در برنامه‌های مختلف یکی از مهمترین ایراداتی بود که می‌توان به این شکل برگزاری وارد دانست. 

همانطور که قبلا هم اشاره شد ایرادات محتوایی مناظره‌ها بیشتر از نقایص ساختاری آن است و در مناظره سال 92 نیز این مشکل کاملا مشهود بود تاجاییکه در دور دوم مناظره‌، نامزدها نیز به شیوه برگزاری و حتی سوالات مطرح شده توسط گرداننده اعتراض کردند و حتی یک نامزد آنها را اهانت آمیز دانست و در نهایت به دلیل عدم استقبال نامزدها از این شیوه مجری طرح سوال را ناتمام گذاشت. به نظر می‌رسد صدا و سیما باید بیش از اینکه به فکر راه‌اندازی مناظره‌ای جنجالی یا خوش رنگ و لعاب باشد فکری به حال محتوای برنامه‌هایی از این دست کند تا از همین طریق بتواند گرمای بحث میان نامزدها را به مخاطب منتقل کند.

سال 96/ تکرار شیوه جمعی با تغییرات جدید

چند روزی بیشتر از اعلام شیوه برگزاری مناظره‌های انتخاباتی سال 96 نمی‌گذرد. ترتيب و تنظيم برنامه تبليغات نامزدهاي انتخاباتي از طريق صدا و سيما به عهده كميسيون بررسي تبليغات است که برای انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری نیز به تازگی اعلام شده است. بر اساس تصمیم جدید کمیسیون بررسی تبلیغات هر کاندیدا 4 برنامه ضبطی و 3 مناظره خواهد داشت.

مجید شعبانپور رئیس مرکز تولید و فنی سیما نیز درباره جزئیات برنامه‌های انتخاباتی  نامزدها در تلویزیون اعلام کرده، در انتخابات پیش رو علاوه بر تولید برنامه‌های تحلیلی، تبیینی و تهییجی بخشی از برنامه‌های همچون انتخابات‌های گذشته به تبلیغات کاندیداهای ریاست جمهوری اختصاص خواهد داشت. براساس مصوبه ستاد انتخابات رسانه ملی هر یک از نامزدهای این دوره در 4 برنامه گفتگومحور حضور پیدا می‌کنند. این برنامه‌ها شامل 30 دقیقه گفتگو با دوربین، و سه برنامه 60 دقیقه‌ای گفتگو با جوانان، پاسخ به سوالات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و گفتگو با ایرانیان خارج از کشور هستند. او همچنین گفته، پخش سه مناظره 180 دقیقه‌ای در این دوره از انتخابات پیش‌بینی شده است. پیش‌بینی می‌شود در طول انتخابات مناظره‌ها از مهمترین و پربیننده‌ترین برنامه‌ها تلویزیونی باشند. طرح مناظره انتخابات سال 92 بعد از بررسی مناظره‌های روز دنیا به لحاظ فرم انتخاب شد و 8 نامزد در مقابل هم قرار گرفتند و برنامه‌های یکدیگر را نقد کردند. این دوره نیز فرم مناظره به شیوه انتخابات گذشته با برخی تغییرات اجمالی است. اتودهای بسیاری برای دکور این برنامه‌ها زده شده که پس از تایید، ساخته و در مناطره‌ها و گفتگوها استفاده می‌شود.

از آنجاییکه هنوز تصویر روشنی از آنچه که قرار است سال آینده پیش از انتخابات ریاست جمهوری در قالب برنامه‌های تبلیغاتی نامزدها از تلویزیون بیینم موجود نیست، نمی‌توان مثل ادوار گذشته مزایا و معایب را به شکل موردی بررسی کنیم. اما آنچه که روشن است انتظار مردم از مناظره نامزدهای انتخابات برنامه‌ای چالش برانگیز و در عین کمک کننده به آنها برای تصمیم گیری همراه با بی طرفی است. تغییر مثبت محتوای برنامه‌ها در جهت روشن سازی اهداف و برنامه‌های نامزدها نیز از دیگر توقعات از چنین برنامه‌هایی است که شاید در دوره‌های قبل توجه کمتری به آنها شده است.