روزنامه آرمان: محمد زاهدی اصل*: ادبیات عامه گفتمانی است که بین مردم عادی و مردم کوچه و بازار اتفاق می‌افتد و عوامل متفاوتی بستر و زمینه شکل گیری زبان محاوره را فراهم می‌کنند.
برای مثال اصولا انسان هر چیزی را در زندگی از خانواده آغاز می‌کند و یادگیری هم به عنوان یک فرایند مهم از خانواده شروع می‌شود، یعنی افراد انواع رفتارها را از والدین، خواهر و برادر به عنوان گروه مرجع در خانواده یاد می‌گیرند. از خانواده که فراتر برویم موضوع به داخل جامعه کشیده می‌شود. دوستان، همراهان، همکلاسی‌ها، همسایه، همبازی، اهل محل و مدرسه تا عالی ترین سطح آموزشی از جمله عواملی هستند که به نوعی ادبیات و فرهنگ را در بین مردم رواج می‌دهند.
از سوی دیگر، گفته‌هایی که بین مدیران، مسئولان و کارگزاران ارشد جامعه رد و بدل می‌شود به نوعی الگویی است که شکل گرفته و رواج پیدا می‌کند. در دوران معاصر ایران در دولت نهم و دهم این مساله دیده می‌شد، یعنی در گفت‌و‌گو، محاورات دولت، میتینگ‌های انتخاباتی و جلسات رسمی ادبیات نامناسبی مورد استفاده قرار می‌گرفت که به گوش مردم می‌رسید و در ذهن آنها نقش می‌بست. این در حالی است که ادبیات و محاورات ناپسند بر افراد اثر می‌گذارد و ادبیاتشان را تغییر می‌دهد.
از این رو اگر در دوران کودکی شهروندان، ادبیات محاوره به دور از فرهنگ اصیل ایرانی باشد ادبیاتشان را شکل می‌دهد و اگر در دوران جوانی و میانسالی این اتفاق رخ دهد روی ادبیات و حرف زدن آنها تاثیر می‌گذارد. بر همین اساس برخی صحبت‌های نه چندان خوشانید، نامطلوب و غیر اخلاقی در جامعه رواج پیدا می‌کند که در ابتدا دیگران به صورت طنز از آن استفاده می‌کنند ولی به تدریج تکرار طنزها تبدیل به ادبیات عمومی می‌شود که می‌تواند آسیب به جامعه وارد کند. این در حالی است که نمادی از رفتار مناسب توام با اخلاق اسلامی مختص جامعه ماست و ادبیات ناخوشایند برازنده نیست و باید مسئولان به آن توجه ویژه داشته باشند تا به این طریق ادبیات مناسب و در شان انسان ایرانی در اجتماع رواج یابد و مردم به تبعیت از آن گفتمان اخلاقمدار را رعایت کنند.
گسترش زبان محاوره با فضای مجازی
بر اساس قانون اساسی مذاکرات مجلس باید مستقیم پخش شود. از این رو بخشی از علاقه‌مندان که فرصت دارند به این اظهارنظرات گوش داده و نحوه صحبت مسئولان را می‌بینند. اگر مدیریت مجلس نتواند ادبیات نمایندگان مجلس و مدیران کشور را کنترل کند و به آنها توجهی نداشته باشد آسیب فراوانی به جامعه وارد می‌شود، چرا که کارگزاران کشور گروه مرجع هستند و دیگران به نوعی به گفته آنها توجه می‌کنند. وقتی در مجلس ادبیات نامناسبی به کار گرفته می‌شود تاثیر بدی از خود به جای می‌گذارد. برای مثال من بارها دیده ام که بعضی از نمایندگان مجلس حرفی زده اند که به صورت سراسری پخش شده و بنده هم به عنوان آذری زبان شرمنده شده ام. بنابراین محاورات نامناسب مسئولان کل جامعه را تخریب می‌کند. از این رو افراد در هر جایگاهی مثل تدریس، نمایندگی مجلس و... قرار دارند باید ادبیاتی رد و بدل کنند که مناسب باشد.
خوشبختانه در این دولت ادبیات نامناسب کم شده است، منتها در دولت‌های قبلی که طی سال‌های گذشته زندگی مردم را در ابعاد مختلف پوشش می‌دادند استفاده از ادبیات نامناسب به صورت آشکار و پنهان بسیار تاثیرگذار بود و این مساله آسیب زیادی به جامعه وارد کرد، در حالی که ما مدعی هستیم گفتمانمان بر محور اخلاق اسلامی و ایرانی است ولی تا حدودی توسط برخی مسئولان این مساله به چالش کشیده شده است. ادبیات نامناسب مسئولان به وسیله رسانه ملی به جامعه وارد می‌شود. البته تا زمانی فقط رسانه ملی این کار را به عهده داشت، اما طی سال‌های اخیر فضای مجازی هم به آن اضافه شده است. بنابراین وقتی رسانه ملی اظهارات نه چندان مناسب و نامطلوب آسیب زننده برخی مسئولان را به دلایل سیاسی یا بی توجهی پخش می‌کند تبعاتی به دنبال دارد، چرا که مخاطبان رسانه ملی کل مردم در کشور هستند و فراتر از کشور از مرزها نیز خارج می‌شود. وقتی ادبیات نامناسب کارگزاران توسط صدا و سیما پخش و در بین مردم تشدید شده و حتی به آن سوی مرزها کشیده می‌شود نمادی از نظر گفتمان کشور به حساب می‌آیند که مورد استفاده قرار دارد. اکنون فضای مجازی هم مزید بر علت شده و مشاهده می‌کنیم که در همه شئون زندگی ما تاثیر گذاشته است و علاوه بر فرصت‌ها، تهدیدهایی را هم ایجاده کرده و می‌تواند عامل تشدیدکننده رفتارهای کلامی نامناسب و غیر اخلاقی باشد که به نوعی از آن به درستی بهره برداری نشده و در جامعه نیز رواج یافته است. مجموعه این عوامل تاثیر مثبت و منفی بر ادبیات و فرهنگ عمومی دارند که در اجتماع شایع می‌شوند. برای مثال برخی صحبت‌ها به عنوان تکه کلام مردم آن‌قدر در جامعه تکرار شده که خود به خود وارد ادبیات می‌شوند. بنابراین اگر از ادبیات گفتمانی مناسب در محیط زندگی، مدرسه و گروه دوستان استفاده کنیم و رسانه ملی به آن توجه داشته و فضای مجازی هم به نوعی آن را تعدیل و کنترل کند سطح زبان محاوره ای ارتقا می‌یابد، چرا که آموزش در شکل گیری زبان محاوره ای نقش بسزایی دارد و فضای مجازی هم به شدت آن را گسترش می‌دهد، در حالی که هنوز افراد آموزش ندیده اند که چگونه از فضای مجازی به این گستردگی استفاده کنند و به همین علت فجایعی از استفاده نامناسب فضای مجازی به بار آمده است که اکنون شاهد آن هستیم.
عواقب استفاده از ادبیات نامناسب در جامعه
ادبیات نامناسب اگر در جامعه رواج پیدا کند موجب رواج بد اخلاقی در جامعه می‌شود، عفت کلام را از بین می‌برد، کلام را تغییر می‌دهد، فضای گفت‌وگوی سالم را تبدیل به فضای ناسالم می‌کند و حرمت‌ها را نیز می‌شکند. از سوی دیگر، در ادبیات غیر اخلاقی با استفاده از کلمات رکیک و نامناسب به توهین و مسخره کردن دیگران می‌پردازیم. این در حالی است که همیشه در باورهای دینی بر رعایت اخلاق تاکید شده است. بنابراین ادبیات افراد متاثر از ادب و نزاکتشان است. وقتی انسان‌ها با هم رودررو می‌شوند باید از کلام زیبا، اثرگذار و آموزش‌دهنده استفاده کنند. استفاده از کلام نامناسب طبیعتا به کل جامعه آسیب زده و جامعه را از اصالت خود دور می‌کند. با وجود این، ادبیات و زبان محاوره مسئولان هم بر کسی پوشیده نیست و می‌تواند تاثیر مثبت یا منفی داشته باشد.
* مددکار اجتماعی و استاد دانشگاه
