سرویس فرهنگی فردا: علویان از اوایل خلافت عباسیان که سخت در رنج و شکنجه بودند، به نقاط امن ایران به ویژه به مناطق کوهستانی دیلمان و گیلان پناهنده می‌شدند. این روند در زمان متوکل عباسی یعنی در قرن سوم هجری شدّت پیدا کرد و عده بسیاری از سادات، خود را به نقاط امن دیلمان رسانیدند.
مورخان معتقدند که دیلمیان پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان و انقراض ساسانیان، تصمیم داشتند به نحوی استقلال ایران را به دست آورند. آنان در این راه سرسختی نشان می‌دادند و، چون آل علی (ع) پس از روی کار آمدن خلفای اموی و عباسی همواره در حال مبارزه با خلفا و مورد ظلم و تعدّی آنها بودند، دیلمیان از راه پناه دادن به آنان می‌خواستند به هر طریق ممکن، خلفا را براندازند و مظلومان علوی را یاری دهند.
از طرف دیگر، دیلمیان به دلیل موقعیت طبیعی قلمرو خود که دارای راه‌های صعب العبور و کوه‌های بلند و جنگل‌های انبوه بود و نیز با پایداری و استقامت و دلاوری مردان سلحشور خویش توانستند تا ۲۵۰ سال بعد از حمله اعراب در برابر لشکریان مقتدر خلفای بغداد مقاومت و از ورود آنان به سرزمین خویش جلوگیری کنند. در این زمان سرزمین سرسبز گیلان و دیلمان، مأمن و پناهگاه علویان ستمدیده‌ای گردید که به سبب جور و ستم خلفای بغداد و کارگزاران آنها، مأوا و مسکن خود را رها ساخته و فرار کرده بودند. مهاجرت سادات علوی به نقاط امن دیلمان و طبرستان علت‌های مختلفی داشت؛ از جمله در این مناطق به جهت موقعیت جغرافیایی خاص خود، وقوع جنگ، لشکرکشی و تصرف در آن از سوی خلفای جور امکان پذیر نبود و از طرفی هم مردم در انتخاب دین و مذهب در مناطق حکومت حاکمان محلی تا حدودی آزادی داشتند. از سویی دیگر، مردم دیلمان خصوصاً سرداران دیلمی که عباسیان را دشمن می‌داشتند، با پناه دادن سادات علوی، آنان را تحت حمایت خویش قرار می‌دادند و وسایل زندگی و معیشت آنان را فراهم می‌ساختند. پناهندگان و سادات جلیل القدر نیز بر اثر معاشرت با مردم دیلمان، آنها را تحت تأثیر قرار دادند و با تعالیم دین مبین اسلام آشنا ساختند.
وجود زیارتگاه‌های متعدد در گیلان نشان می‌دهد که این سرزمین همواره مورد توجه امامزادگان و سادات علوی بوده است و مردم نوع دوست گیلان نیز آنها را حمایت و پشتیبانی می‌کردند. امروز نیز آرامگاه آنان مورد احترام و زیارتگاه مردم این سامان است.
در گیلان بقاع متبرکه و مزار‌های پاک بسیاری وجود دارد؛ به طوری که به نسبت مساحت آن، هیچ استانی با گیلان برابر نیست؛ [۱]حتی کثرت بقاع متبرکه در این استان به گونه‌ای است که بعد از گذشت ربع قرن از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، هنوز تعداد دقیق آنان از سوی نهاد‌های مرتبط مشخص نشده است و آمار و ارقامی مکتوب در اختیار پژوهشگران نیست. در این مقاله اسامی تعدادی از فرزندان و اعقاب حضرت موسی بن جعفر (ع) که در استان گیلان مدفون اند، به اختصار معرفی می‌شوند. ذکر چند نکته در ابتدای مقاله لازم است:
۱. نام امامزادگان که ذکر خواهد شد، طبق شجره نامه‌های موجود در بقاع و همچنین ثبت شده در منابع موثق محلی است.
۲. اکثر یا همه بقاع متبرکه گیلان، بر اثر مرور زمان خصوصاً بر اثر رطوبت شدید، به تجدید بنا نیاز داشته اند و از این رو، ساختمان‌های جدید و مستحکم جای بنا‌های قدیمی را گرفته است و تعمیرات اساسی متأسفانه بسیاری از خط ها، نقاشی‌ها، کتیبه‌ها را که حاوی اطلاعات ارزشمندی بوده است، از بین برده و بر اثر سهل انگاری و غفلت تاکنون بخش اعظمی از آثار مکتوب از بین رفته است. شایسته است سازمان‌های مسئول، با همکاری علمای محترم بلاد، در جهت حفظ آثار ارزشمند موجود در بقاع، جدّیت بیشتر کنند تا آثار باقی مانده در برخی از بقاع متبرکه، از گزند حوادث بشری محفوظ بماند.
به یاد دارم که در زادگاهم شهرستان لنگرود، در روستای ملاط، در بقعة دوازده امامزادگان که همگی از سادات بزرگ به شمار می‌روند، اشعار و نقاشی‌های ارزشمندی بر دیوار‌های داخلی و خارجی بقعه وجود داشت که هر بیننده‌ای را در بدو ورود شگفت زده می‌کرد که متأسفانه علی رغم ثبت در سازمان میراث فرهنگی، بر اثر تجدید بنای ساختمان بقعه، همه آن آثار ارزشمند از بین رفته و عجیب آنکه مسئولان مربوط هیچ گونه مسئولیتی را نپذیرفتند و یکدیگر را در تخریب آن مسئول می‌شمارند و نظیر این مورد بسیار است.
۳. در جوار بقاع متبرکة یاد شده، بقاع متبرکة دیگری وجود دارند که منسوب به ائمة دیگری هستند؛ که از ذکر اسامی این بقاع در این مقاله خودداری شد.
۴. در جوار بقاع متبرکة گیلان و در حیاط اغلب امامزادگان، درختان تنومند، بزرگ و سر به فلک کشیده‌ای وجود دارد که همگی آنان بی استثنا قدمت زیادی دارند و دیدن آن درس استواری و استقامت را به انسان می‌آموزد.
۵. مهم‌ترین امامزاده گیلان، حضرت سید جلال الدین اشرف فرزند امام هفتم است که با شرح حال تفصیلی در مقاله جداگانه ای، تقدیم خوانندگان گرامی گردید.
سبزپوشان ماندگار
اسامی فرزندان حضرت موسی بن جعفر (ع) که در استان گیلان مدفون اند، از این قرار است:
۱. آقا سید ابراهیم، روستای ذاکله بر، هشت کیلومتری جنوب لاهیجان. مطابق شجرنامه موجود، وی از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است.
۲. آقا سید ابراهیم، بابوجان درّه، نود کیلومتری جنوب رودسر. بنای بقعة قدیمی از سنگ و گل ساخته شده است و ابیاتی چند از هفت بند محتشم کاشانی با خط استاد رضا لاهیجانی در تاریخ ۱۳۳۵ قمری در زیر سقف بقعه آمده است.
۳. آقا سید ابراهیم، در حدود یک فرسنگی شمال شرقی کلیشم از توابع رودبار، واقع در قلة کوه تورار. این امامزاده به اعتقاد اهالی، فرزند بلافصل امام هفتم و در میان مردم از احترام فوق العاده‌ای برخوردار است. این بقعه در میان مردم به امامزاده تورار نیز معروف است. در ورودی منبت کاری شدة بقعه، حدود بیست سال پیش به سرقت رفت.
۴ و ۵. آقا سید ابراهیم و آقا سید عبدالله، از نوادگان حضرت، واقع در کسماء، چهار کیلومتری صومعه سرا.
۶. آقا سید ابوجعفر، معروف به شهید مزار، واقع در بندرکیاشهر، میان گورستان عمومی. به اعتقاد اهالی وی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است. این سید جلیل القدر، در میان مردم به امامزاده آقا سید مزار شهرت دارد.
۷ و ۸. آقا سید اسماعیل و آقا سید ابراهیم (امامزاده دو برادران)، واقع در سیاهکل محله، دو کیلومتری شمال شرقی سیاهکل. به اعتقاد اهالی منطقه، این برادران از پسران امام کاظم (ع) هستند. بنای آن قدیمی، سرپوشیده از سفال و دارای یک ضریح بزرگ چوبی و مشبّک است که در حاشیه در ورودی ضریح اشعاری به خط خوش نوشته شده و تاریخ کتبیه آن ۱۱۳۷ قمری است. کنار بقعه دو برادران دو بقعة دیگر وجود دارد که به اعتقاد اهالی، در این دو بقعه، خواهران آن دو امامزاده دفن شده اند.
۹. آقا سید جعفر آقا، در شهر صومعه سرا. به اعتقاد اهالی از فرزندان امام کاظم (ع) است و در میان اهالی آن سامان مقبولیت تام دارد.
۱۰. آقا سید حسن، واقع در شهر خمام، سیزده کیلومتری شمال غربی رشت.
۱۱. آقا سید حسن، واقع در شهرستان آستانه اشرفیه. طبق شجره نامه موجود، وی از فرزندان امام کاظم (ع) است.
۱۲. آقا سید حسین، واقع در لنگرود.
۱۳. آقا سید ابراهیم، واقع در لنگرود. طبق شجره نامه موجود، این دو از فرزندان آن حضرت هستند.
۱۴. آقا سید حسین کیا، واقع در کیسم، هفت کیلومتری غرب آستانه اشرفیه. وی از نوادگان امام کاظم (ع) و یکی از سادات جلیل القدری است که در شرق گیلان حکمرانی داشته است.
۱۵ و ۱۶. آقا سید عباس و آقا سید اسماعیل، واقع در محلة ساغری سازان رشت، دارای نقوش تذهیبی بسیار زیبا در دیوار بقعه. تاریخ کتیبه در آن ۱۲۴۳ قمری را نشان می‌دهد.
۱۷. آقا سید عبدالله، واقع در کلرم، شش کیلومتری جنوب غربی فومن. حرم دارای حاشیه از آیات قرآن و اشعار اخلاقی حک شده. قدیمی‌ترین تاریخ این کتیبه‌ها ۱۲۹۲ قمری است.
۱۸. آقا سید قاسم، در چولاب، هشت کیلومتری شرق کوچصفهان رشت که بر سراسر دیوار خارجی آن اشعار مذهبی نوشته و ذیل یکی از این اشعار، تاریخ ۱۲۸۲ قمری حک شده است.
۱۹. آقا سید محمّد، روستای داخل نه کیلومتری آستانه اشرفیه.
۲۰. آقا سید محمّد، واقع در سیارستاق اشکور، یازده کیلومتری جنوب رودسر.
۲۱. آقا سید محمّد، واقع در شهرستان آستانه اشرفیه که بازار بین الحرمین آستانه اشرفیه، میان این امامزاده و حرم آقا سید جلال الدین اشرف قرار گرفته است. امامزاده آقا سید محمّد در میان مردم به آخوند مزار شهرت دارد و مردم معتقدند وی عموی سید جلال الدین اشرف است.
۲۲. آقا سید محمّدرضا، واقع در بخش لشت نشاء، ۳۲ کیلومتری شرق رشت.
۲۳. آقا سید محمّد یمنی، واقع در روستای لیچاه، سه کیلومتری بخش لشت نشاء.
۲۴. آقا سیّد محمّد یمنی، واقع در لاهیجان. وی جدّ مادری عالم جلیل القدر قطب الدین محمد اشکوری معروف به شریف لاهیجی صاحب اثر محبوب القلوب است. وقف نامه‌ای به خط او در تاریخ ۱۰۴۹ قمری در حرم او موجود است.
۲۵ و ۲۶. آقا سید معین و آقا سید مبین، واقع درتیمیجان/ تمیجان، پنج کیلومتری جنوب غربی رودسر. دیوار‌های داخلی بقعه، دارای نقاشی‌های مذهبی به تاریخ ۱۱۲۰ قمری است.
۲۷ و ۲۸. آقا سید مهر علی و سیدرضا علی، واقع درشالم، پنج کیلومتری جنوب ماسال. رابینو در کتابش این بقعه را یاد کرده و نوشته:این بقعه در محیط جنگلی و کم جمعیت منطقه برای اهالی تنها ملجأ آلام و حکیم بیماری هاست.
۲۹ و ۳۰. آقا سید نبی الله و آقا سید حبیب الله، معروف به شهیدان، واقع درمحله قاسم آباد رشت.
۳۱. آقا میر شهید، واقع در خیابان امیر شهید رشت. کتیبة حاشیة ضریح تاریخ ۱۱۳۳ قمری نوشته شده است.
۳۲. امامزاده ابراهیم، واقع در روستای طالقان، ۲۲ کیلومتری جنوب شفت. مهم‌ترین امامزاده در غرب گیلان و سومین امامزاده معروف بعد از سید جلال الدین اشرف و امامزاده هاشم در گیلان به شمار می‌رود. بسیاری از مردم گیلان عقیده دارند که وی فرزند بلافصل امام کاظم (ع) است. بسیاری از علما و مجتهدین گیلانی مقیّد بودند که هر ساله چندین نوبت به زیارت آن بزرگوار بروند و حداقل شبی را در حرمش بیتوته کنند.
۳۳. امامزاده ابراهیم، واقع درکیاباد، هیجده کیلومتری شمال شرقی رودبار.
۳۴ و ۳۵. امامزادگان ابراهیم و قاسم، واقع در کانرود، در نه کیلومتری جنوب آستارا. به اعتقاد اهالی، این دو برادر خردسال از فرزندان امام کاظم (ع) هستند. این بقعه از مداخل و نذورات بسیار برخوردار است.
۳۶. امامزاده ابوالحسن، واقع در گرده کول، هشتاد کیلومتری جنوب رودسر. تاریخ بنای آن را، سال ۱۰۴۸ قمری می‌دانند.
۳۷ و ۳۸ و ۳۹. امامزادگان ابوالحسن، ابوالمحسن و ابوالفضل، واقع در فیلده، چهار کیلومتری شرق رودبار. تاریخ قدیمی‌ترین مکتوب نقش بستة آن، سال ۹۸۶ قمری است.
۴۰ و ۴۱. امامزاده اسحاق و خواهرش خیر النساء، واقع در سیاهکوه، ۲۵ کیلومتری جنوب شفت. مطابق شجرة داخل بقعه و روایت اهالی، این دو، برادر و خواهر امام رضا (ع) هستند.
۴۲ و ۴۳. امامزادگان حمزه و یوسف، واقع در شیرکده، سی کیلومتری شرق رودبار.
۴۴ و ۴۵. امامزادگان زین علی و عین علی، واقع دراشلکیت، ۲۲ کیلومتری جنوب فومن.
۴۶. امامزاده شفیع، در روستایی به همین نام، چهار کیلومتری غرب شاندرمن و ماسال که تاریخ کتیبه روی در بقعه، ۱۰۷۳ قمری را نشان می‌دهد.
۴۷. سید صالح، در غازیان بندرانزلی.
۴۸. سیّد طاهر، واقع در شمام، بیست کیلومتری شمال رودبار.
۴۹ و ۵۰. سید طاهر و سید طیّب، واقع در پاکده، سی کیلومتری لوشان رودبار.
۵۱. امامزاده عسکربن حسین بن موسی الکاظم (ع)، واقع در جیر بن ده، ۳۶ کیلومتری لوشان، تاریخ ۱۰۱۷ قمری بر بالای صندوق به دست آستاد ملایوسف نقاش لاهیجانی حک شده است.
۵۲ و ۵۳. امیر احمد و امیر حیدر، واقع در امیربنده، پانزده کیلومتری جنوب شرقی رودسر. این بقعه از قدمت بسیاری برخوردار است.
۵۴. بی بی حوریه، واقع درشالور، در کنار جاده رشت ـ. انزلی که گفته می‌شود وی خواهر امام رضا (ع) است. بنای آن جدید و مجلل است. دیوار‌ها از سنگ مرمر و سقف بقعه، طاق هشت ضلعی با کاشی‌های منقوش و بام آن گنبد مدور کاشی کاری شده است. دارای ضریح بزرگ فلزی مشبک و مطلّا و شیشه بند مرقد روی کرسی از سنگ مرمر عالی.
۵۵. بقعه خواهر امام، واقع در محله خواهر امام در رشت. در این بقعه وجود سراپانور حضرت فاطمة الاخری خفته است. ایشان آخرین نفر از فواطم اربعه است. توضیح اینکه چهار امامزاده به نام فاطمه وجود دارند:
اول فاطمة الکبری یا حضرت معصومه (س) که در قم دفن است. دوم: فاطمه الوسطی در اصفهان. سوم: فاطمة الصغری در باکو. چهارم: فاطمة الاخری در رشت. علامه مجلسی می‌فرماید: مزار فاطمة اخری ملقّب به فاطمه طاهره در محلّه سوخته تکیه رشت واقع شده و به خواهر امام معروف است. [۲]در باور مردم گیلان، وی به همراه برادرانش سید جلال الدین اشرف و میر شمس الدین (ع) به گیلان مهاجرت کرد و در زمان حکومت سیّد در رشت، از دنیا رفت.
آیت الله شیخ محمّد مهدوی در کتابسادات متقدمه گیلان خود درباره این موضوع چنین می‌نویسد:
فاطمه بنت موسی بن جعفر معروف به فاطمة اخری و مشهور به خواهر امام، یا به همراه برادرش سید جلال الدین اشرف به گیلان آمده و یا بعد از کشته شدن حضرت رضا (ع)، به دیدن برادر خود به گیلان آمده و در همان وقت و یا قبل از سید جلال الدین اشرف، وفات کرده و در این مکان دفن شده است. برخی از محققان همانند مؤلف کتاب طرائق الحقایق در جلد سوم، صفحه ۲۸۴ کتابش، از این امامزاده یاد کرده است و می‌گوید: چهارشنبه دهم رجب سنه ۱۳۰۴ قمری در رشت به زیارتگاه خواهر امام، مزار فاطمه همشیره رضا (ع) رفتم و در حاشیه همان صفحه می‌نویسد: فاطمه بنت موسی بن جعفر (ع). [۳]این بقعه در قدیم به مزار لاله شوی معروف بود و مسجد جنب آن به مسجد لاله شوی یا خواهر امام شهرت داشت. [۴]بقعة یاد شده در سال‌های اخیر، با تولیت حضرت آیت الله شیخ مهدی لاکانی متوفای (۱۳۲۷ ق) و فرزند برومند حاج شیخ محمد لاکانی متوفی (۱۳۷۹ ش) و با مساعدت و کمک‌های مادی و معنوی مردم خیّر و نیکوکار رشت، به طرز با شکوهی تعمیر و امکاناتی برای رفاه حال زائرین ایجاد شد. این بقعه شریف در بین مردم از تقدس و احترام خاصی برخوردار است. مرقد بسیاری از عالمان و مجتهدان گیلانی در جوار حرم آن حضرت واقع شده است.
بنای اصلی بقعه، هشت ضلعی و طول هر ضلع آن ۳۰/۳ متر است و در چهار جهت اصلی، چهار در دارد. در‌های شرقی و غربی، به دو ایوان و در شمالی به مسجد راه دارد. در جنوبی، ورودی اصلی بقعه است که ایوانی بسیار مجلّل و بلند دارد. بنای آن به دلیل نذورات و مداخل زیاد، هر چند سال یک بار تجدید یا تعمیر اساسی می‌شود و بافت قدیمی خود را از دست داده است. بر سمت چپ در ورودی بقعة خواهر امام، کتیبة سنگی متعلق به ناصرالدین شاه در مورد معافیت مالیاتی نانوایان به تاریخ ۱۲۷۲ قمری نصب شده است. [۵]۵۶. امامزاده سید اسماعیل، واقع در محلة دست خط کچ، بیست کیلومتری جنوب رشت. در این محل قرآنی به خط کوفی وجود داشت که مردم معتقد بودند دست خط امام علی (ع) است. این قرآن در سال ۱۳۲۵ شمسی به موزه ایران باستان واقع در تهران منتقل شد.
۵۷. سید احمد یمنی، واقع در میان محلهکیسُم آستانه اشرفیه.
۵۸. آقا سید یحیی، واقع در بلالم، چهار کیلومتری شرق رودسر.
۵۹. سید علی غزنوی، واقع درتجن گوکه، شش کیلومتری غرب آستانه اشرفیه. جانب اصلی صندوق مقبره دارای کتیبه به تاریخ ۸۷۱ ق. است.
۶۰. سید نصیر علی کیا، واقع در کویه سفلی، شش کیلومتری رودسر. وی از سادات کیایی گیلان است که در سال‌های ۷۶۹ تا ۱۰۰۰ ق. برابر با ۱۳۶۸ ـ. ۱۵۹۲ میلادی در شرق گیلان فرمانروایی داشتند. کتیبه‌ای ساده به صورت اشعار عربی به تاریخ ۱۳۱۲ قمری دارد.
۶۱. سید نیکی، واقع در هشت پر طوالش.
۶۲. آقا سید محمد رشید، واقع در لاهیجان.
۶۳. آقا پیررضا، واقع در لاهیجان.
۶۴. آقا میر ابراهیم، واقع در لاهیجان.
۶۵. میر جمال الدین اشرف، واقع در لاهیجان.
۶۶. آقا سید میر شمس الدین ابن موسی الکاظم (ع)، وی فرزند امام کاظم (ع) برادر سید جلال الدین اشرف، نماینده و جانشین وی در لاهیجان بود که تمام امور و وظایف حکومت سیّد اشرف را بر عهده داشت. او از سرداران رشید برادرش، به عنوان رئیس دولت حضرت، تمام کار‌ها را در دست گرفت و سرانجام پس از شهادت برادرش، خود را به لاهیجان رسانید، ولی در آنجا به دست لین بن حروی به شهادت رسید. امروز مرقد او در محله کاروانسرای لاهیجان، زیارتگاه مؤمنان است. به نظر می‌رسد که برای حفظ قدرت پس از فروپاشی لشکر اسلام، خود را به لاهیجان رسانیده بود که چنین فرصتی برای او پیش نیامد. [۶]مؤلف کتاب پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان در معرفی بقاع متبرکه لاهیجان، مرقد این سید جلیل القدر را در محله بیگم آباد لاهیجان ذکر کرده است و در آنجا نام دو نفر را به نام سید جلال الدین بن موسی الکاظم (ع) آورده است و نیز نام دو میر شمس الدین را ذکر کرده است که احتمالاً بقعة آقا میر شمس الدین معروف به امیر شهید که مزاری معروف در لاهیجان دارد و سابقاً در کنارش حوزه علمیه صادقیه وجود داشت، برادر حضرت باشد و مابقی، از نوادگان آن حضرت به شمار می‌روند. تاریخ کتیبه روی صندوق ۱۰۱۷ قمری است.
۶۷. سید شرف شاه، واقع در دارسر، پنج کیلومتر شرق رضوان شهر، عارف و شاعر معروف قرن هشتم معروف به سید شرف الدین که نسب وی به ده واسطه به امام کاظم (ع) می‌رسد. قبر مادرش سیده بانو در جوار مقبره اش قرار دارد.
آنچه برشمردیم، تنها برخی از امامزادگان منسوب به امام هفتم (ع) مدفون در گیلان اند و معرفی همه آنان در یک مقاله نمی‌گنجد.
پی نوشت ها:
[۱]. کتاب گیلان، ج. ۱، ص. ۵۰۷.
[۲]. بحارالانوار، ج. ۴۸، ص. ۳۱۷.
[۳]. سادات متقدمه گیلان، ص. ۲۱۵ و ۲۱۶.
[۴]. تاریخ گیلان و دیلمستان، ظهیر الدین مرعشی، ص. ۲۲۰، بنیاد فرهنگی ایران، تهران ۱۳۴۹.
[۵]. کتاب گیلان، ج. ۱، ص. ۵۶۹؛ تاریخ گیلان و دیلمستان، ص. ۲۲۰؛ بنا‌های آرامگاهی، ص. ۴۵۰؛ از آستارا تا استرآباد، ج. ۱، ص. ۲۹۳- ۲۹۶؛ سیمای رشت، ص. ۱۴۷؛ مجموع مقالات کنگره حضرت معصومه، ج. ۱، ص. ۴۹۲.
[۶]. نهضت انقلاب سید جلال الدین اشرف، ص. ۲۴۷؛ پیشینه تاریخی فرهنگی لاهیجان، ص. ۲۰۶.
