خبرگزاری ایسنا: سرنوشت جهانی طلای سیاه در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۶ (۱۰ آذر ماه ۱۳۹۵) بعد از چند سال تغییر و آغاز به حرکت در مسیری جدید و چارچوبی مشخص کرد. قیمت نفت در سال‌های اخیر بعد از صعود باور نکردنی و پرواز در محدوده بالای ۱۰۰ دلار با سقوطی ناگهانی مواجه شد و تا سطح ۳۰ دلار پایین آمد.
نوسان قیمتی که همراه با مازاد عرضه نسبت به تقاضا در بازار‌های جهانی، اقتصاد اکثر کشور‌های تولیدکننده نفت را تحت تاثیر قرار داد و باعث شد این کشور‌ها به این نتیجه برسند که اگر راهکاری اتخاذ نکنند، روزگارشان مانند نفت، سیاه خواهد شد.
یکی از دلایل عمده عدم تعادل بین عرضه و تقاضا، بالا رفتن بی حساب و کتاب قیمت نفت و در نتیجه ولع هرچه بیشتر کشور‌های تولیدکننده برای تولید بیشتر و عقب نشینی متقاضیان شد، این ولع و عقب نشینی بود که به مرور زمان باعث مازاد عرضه، افزایش تقاضا و کاهش قیمت‌ها شده و گریبان کشور‌های تولیدکننده نفت را گرفت.
البته نباید نقش عربستان، به عنوان بزرگترین تولیدکننده اوپک را در کاهش قیمت‌های جهانی نفت نادیده گرفت. عربستان با هدف از دور خارج کردن پروژه‌های برداشت نفت خام از ذخایر شیل در آمریکا تولید خود را افزایش داد. سقوط قیمت نفت به سطوح کمتر از ٥٠ دلار برای هر بشکه از رقم حدود ١١٥ دلار برای هر بشکه در نیمه‌های سال ٢٠١٤ که حتی در برهه‌ای از زمان به زیر ٣٠ دلار برای هر بشکه هم رسید، سبب شد برخی تولیدکنندگان شیل اویل در آمریکا تولید خود را متوقف کنند. با این حال درآمد‌های نفتی کشور‌هایی مانند عربستان و روسیه که به شدت بودجه‌هایی وابسته به فروش نفت خام دارند با افت روبه‌رو شد و این شرایط این دو صادرکننده بزرگ نفت خام جهان را به همکاری با یکدیگر واداشت.
قدم نخست تعهد کاهش تولید اوپک چگونه برداشته شد؟
نتیجه عدم تعادل در بازار، گردهمایی کشور‌های عضو اوپک و غیراوپک و حاصل این گردهمایی تعهد کشور‌ها به کاهش میزان تولید بود. برای دست یابی به راهکاری جهت بهبود بازار‌های جهانی، ابتدا اعضای اوپک در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۷ (۱۰ آذر ماه ۱۳۹۵) در وین گرد هم جمع شدند (نشست ۱۷۱ سازمان اوپک) و در مورد تصمیمی که پیش از آن در الجزایر مبنی بر سهمیه بندی تولید گرفته بودند به گفت و گو نشستند. حاصل این گفت و گو چیزی نبود جز کاهش تولید ۴.۵ درصدی هر عضو اوپک به جز ایران که به تازگی سد تحریم‌ها را از سر راه برداشته بود و قصد داشت میزان تولیدش را به میزان قبل از تحریم‌ها برگرداند.
قرار شد تولید اعضای اوپک از ابتدای سال ۲۰۱۷ به مدت شش ماه از حدود ۳۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه به ۳۲ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه برسد تا مشکل مازاد عرضه اوپک برطرف شود. از سوی دیگر از آنجا که برقرار کردن توازن در بازار جهانی نفت به تنهایی از عهده اوپک که ٤٠ درصد نفت جهان را تولید می‌کنند، بر نمی‌آمد، کشور‌های غیر اوپک نیز قول همکاری دادند و قرار شد این کشور‌ها ۶۰۰ هزار بشکه از تولید خود بکاهند.
در این اجلاس ١٣ کشور عضو اوپک شامل عربستان، عراق، ایران، کویت، امارات، قطر، الجزایر، لیبی، نیجریه، آنگولا، گابن، ونزوئلا و اکوادور و کشور‌های غیرعضو این سازمان شامل روسیه، مکزیک، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، عمان، گینه، سودان جنوبی، سودان، بولیوی، مالزی، بحرین حضور داشتند.
البته هیچکدام از اعضا خواهان نفت صد یا حتی ۷۰ دلاری نبودند و سردمداران کشور‌های تولید کننده نفت ۵۰ تا ۵۵ دلار را مناسب‌ترین قیمت برای طلای سیاه می‌دانستند، زیرا قیمت بالاتر از یک طرف حضور شیل آمریکا که هزینه‌های تولید آن بسیار بالا است و چنانچه قیمت نفت بالاتر رود هزینه‌های تولید تامین می‌شود را در پی داشت و از طرف دیگر ممکن بود سرپیچی بسیاری از کشور‌ها را به همراه داشته باشد.
پایبندی اوپک به تعهد کاهش تولید رضایت بخش بود؟
نتیجه این تعهد افت و خیز‌های بسیاری داشت، گاهی شاهد تعهد بیش از صد در صدی اعضای اوپک بودیم و گاهی سرپیچی برخی اعضا مانند عراق که در این بازه زمانی از جنگ با داعش خلاص شد و تصمیم داشت تولید خود را برای جبران کاهش تولیدی که در زمان جنگ داشت جبران کند، محاسبات تعهد کاهش تولید را برهم می‌زد.
این سرپیچی برخی اعضای اوپک از تعهد کاهش تولید عصبانیت بسیاری از تولید کنندگان را در پی داشت و پایبندی ضعیف به توافق کاهش تولید نفت، ائتلاف تولیدکنندگان عضو و غیر عضو اوپک را به برگزاری یک نشست کارشناسان فنی در ابوظبی به منظور بررسی راه‌های تحکیم پایبندی اعضا به سهمیه تولیدشان واداشت.
البته برخی از کشور‌ها این استدلال را مطرح می‌کردند که منابع مستقل مورد استفاده اوپک برای ارزیابی پایبندی، تولید آن‌ها را بیش از حد ارزیابی می‌کنند. اهداف کاهش تولید بر مبنای برآورد‌های تولید است که از سوی شش گروه مستقل معروف به منابع ثانویه انجام می‌گیرد از سوی دیگر تولید لیبی و نیجریه که پیش از این بسیار ناچیز بود با برطرف شدن مشکلاتی که برای تولید داشتند افزایش یافت و اوپکی‌ها از این دو کشور دعوت کردند در اجلاس آن‌ها شرکت کنند.
به طور کلی نتیجه این تعهد آنقدر رضایت بخش بود که تا پایان سال میلادی تمدید شد و طبق آخرین آماری که اعلام شد اعضای اوپک به تعهد خود مبنی بر کاهش تولید نفت پایبند بودند و مجموع تولید نفت اوپک در ماه دسامبر سال ۲۰۱۷ میلادی درحالی به طور میانگین ۳۲ میلیون و ۲۸۰ هزار بشکه در روز بوده است که نسبت به ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ (۳۲ میلیون و ۴۴۸ هزار بشکه) حدود ۲۰۰ هزار بشکه کاهش داشته است.
مهر تمدید بر تعهد کاهش تولید
تجربه موفق تولیدکنندگان نفت در تعهد کاهش میزان تولید باز هم آن را گرد هم آورد تا مهر تمدید بر این تصمیم برای سال جدید میلادی (۲۰۱۸) بزنند. در این راستا نشست ۱۷۲ اوپک چهارم خردادماه در وین به کار خود پایان داد. اعضای اوپک در این نشست همسو با تصمیم اتخاذ شده در نشست ۱۷۱ این سازمان، تصمیم گرفتند که محدودیت تولید خود را برای یک دوره ۹ ماهه از یکم ژوئیه سال جاری میلادی تمدید کنند.
اعضای اوپک، بر پایبندی خود به ثبات و توازن بازار نفت و تثبیت قیمت‌ها در سطحی که برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان مطلوب باشد، تأکید کردند. در این نشست همچنین قرار شد نشست بعدی اوپک در ۳۰ نوامبر ۲۰۱۷ در وین برگزار شود.
افزایش ناگهانی قیمت بلافاصله بعد از تمدید توافق
دومین تعهد کاهش میزان تولید بر خلاف نخستین تعهد در ابتدای راه با چالش مواجه شد و بازار جهانی شاهد افزایش قیمت ناگهانی نفت بود. قیمت نفت پس از اظهارات خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان سعودی در عمان مبنی بر اینکه تولیدکنندگان نفتی بزرگ موافق هستند که همکاری آن‌ها در زمینه تولید پس از اینکه توافق فعلی در زمینه کاهش عرضه در پایان سال ۲۰۱۸ منقضی شد، ادامه پیدا کند، رو به افزایش رفت و به حدود ۷۰ دلار رسید.
برخی کارشناسان نفتی افزایش قیمت نفت را سرآغاز تصمیم کشور‌های متعهد به توافق کاهش تولید نفت به توقف این تعهد دانستند و اعلام کردند کشور‌های متعهد در نشست ماه ژوئن به توافق خود پایان خواهند داد. در مقابل این اظهار نظر کارشناسان وزیران نفتی اوپک هر گونه شایعه درباره پایان زودهنگام توافق کاهش تولید را رد کرده و اعلام کردند با وجود بالاتر رفتن قیمت‌های نفت، سطح ذخایر جهانی همچنان بالاتر از سطح هدف گذاری شده باقی مانده است تا چنین ایده‌ای مطرح شود.
البته آژانس بین‌المللی انرژی نیز پیش‌بینی کرده که میزان ذخایر در نیمه اول سال ۲۰۱۸ رو به افزایش خواهد رفت و چنین دورنمایی خطر اُفت دوباره قیمت‌ها را ایجاد می‌کند. با این حال همکاری اوپک با کشور‌های عمده تولید کننده غیرعضو سازمان رکورد‌های قیمت نفت ظرف سه سال اخیر را شکسته و قیمت نفت برای نخستین بار طی سه سال اخیر به بالاتر از ۷۰ دلار در هر بشکه رسیده است. ورود قیمت به کانال بالاتر از ۶۰ دلار سوال‌ها و تردید‌های جدیدی را در خصوص تداوم همکاری‌های اوپک و تولید کنندگان غیرعضو به همراه داشته است. آیا زمان برای پایان یک همکاری راهبردی و تجربه‌ای موفق در جانب عرضه بازار نفت به پایان رسیده است؟
تعهد کاهش تولید ملغی می‌شود؟
در این راستا عبدالله یونس آرا، تحلیلگر حوزه انرژی با بررسی وضعیت نفت در بازار‌های جهانی قبل از توافق کاهش میزان تولید، به ایسنا گفت: روند رشد تولید اعضای اوپک در رقابت با تولیدکنندگان غیراوپک ادامه داشت و تولید عربستان در جولای سال ۲۰۱۶ به رقم بی سابقه ۶۷/۱۰ میلیون بشکه بالغ شده بود.
وی با بیان اینکه در فوریه سال ۲۰۱۶ قیمت نفت به ۲۷ دلار در هر بشکه رسید و در بیشتر روز‌های سال ۲۰۱۶ به متوسط ۴۰ دلار نزدیک بود، اظهار کرد: اعضای اوپک در نشست سپتامبر ۲۰۱۶ خود در وین با مستثنا کردن ایران، لیبی و نیجریه که بواسطه اعمال تحریم‌های بین‌المللی در مورد ایران و بروز ناآرامی‌ها و فعالیت گروه‌های شبه نظامی و جریانات تروریستی در نیجریه و لیبی موفق به تولید به میزان ظرفیت‌های واقعی خود نشده بودند، در خصوص بررسی چارچوبی برای کاهش سقف تولید توافق کردند و در نوامبر همان سال، اعضا در خصوص اجرایی‌سازی کاهش تولید همراه با برخی تولیدکنندگان عمده غیرعضو به توافق رسیدند که در این میان همراهی روسیه به نمایندگی از تولیدکنندگان غیراوپکی نقش مهمی در اثربخشی این توافق داشت.
این تحلیلگر حوزه انرژی ادامه داد: روسیه برای همراهی با تلاش اوپک برای مدیریت بازار، ۳۰۰ هزار بشکه از تولید خود را کاهش داد. بسیاری از تولیدکنندگان مهم غیرعضو اوپک نیز در نشست وین حضور یافته و براساس توافق اعضای اوپک مقرر شد کاهش سهمیه‌های تولید از ابتدای سال ۲۰۱۷ اجرایی شده و به مدت ۶ ماه ادامه یابد. در میان تولیدکنندگان غیرعضو اوپک کشور‌های عمان، بحرین، آذربایجان نیز حضور داشتند. اجماع اوپک با تولیدکنندگان غیرعضو سازمان که در توافق کاهش تولید حضور دارند به معنای همراهی ۴۰ درصد از کل عرضه نفت به بازار جهانی است و این توافق پیامی قوی برای فعالان بازار ارسال کرد. توافق مجموعه اعضا منجر به کاهش عرضه به بازار به میزان ۸/۱ میلیون بشکه شد که در نوع خود رکورد جدیدی از کاهش توافق شده تولید محسوب می‌شود.
یونس آرا با اشاره به تمدید توافق کاهش تولید، گفت: توافق مزبور در نشست نوامبر اعضای اوپک نیز تا مارس سال ۲۰۱۸ تمدید شد و روند صعودی قیمت نفت ادامه یافت. تفاوت نشست نوامبر با نشست‌های قبلی اعضا در خصوص کاهش سهمیه‌های تولید این بود که روس‌ها به دنبال پاسخ این سوال بودند که نقطه پایان توافق کاهش تولید چه زمانی خواهد بود. در واقع نگرانی روس‌ها و برخی از دیگر اعضای سازمان از جمله ایران از افزایش قیمت نفت در کانال بالاتر از ۶۰ دلار در هر بشکه بی‌دلیل نیست. در ژانویه ۲۰۱۸ با عبور نفت از خط ۷۰ دلار، نگرانی‌ها در این خصوص تشدید شد. وزیر نفت ایران در اوایل ژانویه گفته بود اعضای اوپک خواهان جهش قیمت نفت به بالاتر از ۶۰ دلار نیستند.
وی با تاکید بر اینکه موضوع نگران کننده تولیدکنندگان نفت غیرمتعارف در آمریکای شمالی است که با افزایش قیمت نفت، تولید در بسیاری از میادین آن توجیه اقتصادی پیدا کرده و نفت بیشتری را روانه بازار می‌کنند، تصریح کرد: نتیجه چنین شرایطی، از دست رفتن سهم تولیدکنندگان نفت‌خام‌های متعارف به خصوص ایران، روسیه و عربستان سعودی است. میزان نگرانی از بروز چنین شرایطی برای روس‌ها بیشتر از عربستان سعودی است. در واقع عربستان سعودی در حالیکه شرکت ملی نفت خود سعودی آرامکو را آماده عرضه در بازار‌های سهام بین‌المللی می‌کند از قیمت بالاتر نفت استقبال بیشتری می‌کند. آمار‌های تولید نفت خام‌های غیرمتعارف در امریکای شمالی به خصوص در ایالات متحده نیز این موضوع را تائید می‌کند. تولید نفت آمریکا در ماه سپتامبر ۲۰۱۷ با ۳ درصد رشد به حدود ۹ و نیم میلیون بشکه در روز بالغ شد.
یونس آرا ادامه داد: وزیر نفت عربستان سعودی اعلام کرده است اعضای اوپک و تولید کنندگان غیرعضو سازمان توافق کرده‌اند کاهش تولید برای ۹ ماه دیگر تا پایان سال ۲۰۱۸ تمدید شود. وی در پاسخ به نگرانی برخی تولیدکنندگان بزرگ نفت روسیه گفته است فعلا در زمستان که فصل کاهش مصرف است، زمان مناسبی برای صحبت در خصوص توقف کاهش تولید موجود نیست. اما سازمان، پیشرفت اهدافش دراین خصوص را در نشست ماه ژوئن بررسی خواهد کرد. این موضوع از سوی وزرای نفت ایران، عراق و آنگولا نیز تائید شده است. با این حال وی اطمینان داد که حتی درصورت حصول توافق برای کاهش تولید، اعضای اوپک و تولیدکنندگان غیرعضو این توقف کاهش تولید را به صورت ناگهانی انجام نخواهند داد و به گفته وی شوکی به بازار تحمیل نمی‌شود.
به گفته این تحلیل گر حوزه انرژی نگرانی‌های ژئوپلیتیک نیز بیش از گذشته در خاورمیانه مشاهده می‌شود. حمله ترکیه به عفرین معادلات بی‌جواب بسیاری را در خصوص عراق، سوریه و منطقه کردستان ایجاد کرده است. عربستان سعودی شاهد تحولات اجتماعی و سیاسی مهمی است که در چنددهه گذشته بی‌سابقه بوده است و روند تنش‌ها در برخی از دیگر کشور‌های منطقه نیز ادامه دارد. در افریقا و آمریکای جنوبی و مرکزی نیز عرضه‌کنندگان نفت با چالش‌هایی جدی و کم سابقه روبرو هستند. ونزوئلا در میانه یک بحران اقتصادی مخرب است و در لیبی گروه‌های تروریستی در حال شکل‌دهی نظم جدید برای آغاز درگیری‌ها هستند. نیجریه نیز همچنان با تروریست‌های اسلام‌گرا مواجه است و ریسک توقف تولید در هریک از میادین این کشور همچنان ادامه دارد.
یونس آرا تاکید کرد: به نظر می‌رسد علی رغم نگرانی‌های بازار از تحولات ژئوپلیتیک در این عرصه، عوامل کنترل کننده رشد صعودی قیمت آنقدر قوی هستند که مانع از رشد جهشی در بازار نفت شوند. بخصوص در شرایطی که بیشتر اعضای اوپک با نیم نگاهی به آمریکای شمالی، جایی که تولیدکنندگان منتظر دریافت سیگنال‌های بازار برای ارسال دکل‌های بیشتری به میادین نفت غیرمتعارف هستند، دیگر اعتقادی به قیمت‌های بالای نفت ندارند و لذا بازار نفت در بهترین شرایط شاهد قیمت‌هایی در حول و حوش ۶۰ دلار خواهد بود.
