اولین چاه اکتشافی نفت در آمریکا در سال 1859 میلادی در ایالت پنسیلوانیا حفر شد. بدنبال آن چاه‌های دیگری در آن ناحیه حفر شد و تولید روزانه نفت به‌تدریج زیادتر شد، ولی پس از چند سال تولید رو به کاهش گذاشت و تصور چنین بود که چاه نفتی پدیده‌ای استثنایی بوده است. ولی چند سال بعد در نقاط دیگر آمریکا میدان‌های جدید نفت کشف شد، به‌عنوان مثال، میدان تگزاس شرقی که تولید بسیار زیاد از آن باعث شد، بهای نفت در بازار سقوط کرده، منجر به ورشکستگی تعدادی از تولید کنندگان نفت در آن زمان شود.

نفت و گاز چگونه پدید آمد؟

در یک قرن و نیم گذشته در آمریکا و به طور کلی در جهان این پدیده بارها تکرار شده است. برای چند سال، موفقیت در عملیات اکتشاف و توسعه میادین نفت منجر به بالا رفتن تولید و ازدیاد عرضه نفت در دنیا شده است، ولی به‌تدریج تولید روزانه میادین افت کرده و فعالیت‌های اکتشافی نتوانسته است کمبود نفت را جبران کند و این کمبود یادآور این اصل شده که منابع نفت پایان‌پذیر و تمام شدنی است. همان‌طور که در دبیرستان آموختیم، طی میلیون‌ها سال تاریخ زمین، مواد آلی در کف دریاها انباشته شده و به‌تدریج در زیر رسوبات بعدی در اعماق زمین مدفون شده و در درجات حرارت بالا به‌تدریج مولکول‌های بزرگ آلی شکسته شده و تبدیل به نفت و گاز شده است. نفت و گاز تولید شده که سبک‌تر از آب شور اطراف بود، به‌تدریج از مسیر ترک‌ها و خلل و فرج سنگ‌ها به بالا مهاجرت کرده و نهایتا در زیر لایه‌های غیرقابل نفوذ جمع شده و میادین نفت و گازی را تشکیل داده‌اند که زمین شناسان در بیش از یک قرن گذشته به‌تدریج کشف کرده و مهندسین نفت آنها را تولید کرده‌اند.

پرواضح است که نتیحه فرآیند تولید نفت و گاز که میلیون‌ها سال به‌طول انجامیده، مقدار معینی نفت و گاز است و در زمان ما این پدیده قابل تجدید نیست. نفت تمام شدنی و تولید نفت پایان‌پذیر است. همچنین واضح است که در فعالیت‌های اکتشافی، میادین بزرگ‌تر را زودتر و راحت‌تر می‌توان پیدا کرد و هر چه جلوتر رویم، پیدا کردن میدان‌های کوچک مشکل‌تر خواهد بود. اما تجربه نشان داده که با پیشرفت علم و تکنولوژی متخصصین نفتی موفق شده‌اند میدان‌های جدید کشف کنند و تولید نفت دوباره بالا رفته است.

تولید نفت و گاز؟

نمونه چند سال اخیر از کشف و ازدیاد تولید نفت که اغلب از آن آگاهی داریم تولید نفت و گاز از لایه‌های رسی و سنگ‌های متراکم - shale & tight rocks - است که آمریکا را از کشوری واردکننده نفت و گاز به کشوری صادرکننده نفت و گاز تبدیل کرده و همچنین اثری باور نکردنی بر تولید نفت و گاز آن کشور گذاشته است. لازم است به‌خاطر آورد که تولید نفت‌خام آمریکا پس از یک قرن فعالیت‌های اکتشاف و تولید در آن کشور در ماه نوامبر سال 1970 میلادی به حد اکثر تولید روزانه بیش از 10 میلیون ( 10044 ) بشکه رسید و از آن زمان به بعد یعنی حدود 40 سال تولید نفت آمریکا روندی نزولی داشت؛ به طوری که در پايیز سال 2008 میلادی به کمتر از 5 میلیون بشکه در روز رسید. ولی با استفاده از تکنیک‌های جدید تولید نفت از شیل و از سنگ‌های متراکم، تولید نفت‌خام آمریکا به‌سرعت افزایش یافته و تا بهار 2018 یا آغاز سال 1397 خورشیدی به بیش از 10 میلیون بشکه در روز یعنی بالاتر از میزان حد اکثر تولید در پاییز سال 1970 میلادی خواهد رسید و پیش‌بینی می‌شود تا دو سال دیگر تولید نفت‌خام آمریکا از 11 میلیون بشکه در روز هم بالاتر رود. باید توجه کرد که شرکت‌های نفتی بین‌المللی و شرکت‌های ملی نفت در نقاط دیگر دنیا به نبال کشف این نوع منابع هستند.

اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت)

برای شناخت بهتر سازمان اوپک باید بیاد آوریم که شرکت‌های بین‌المللی سال‌ها تقریبا تمام نفت دنیا را در اختیار داشتند و کشورهای تولیدکننده نفت در مذاکرات با این شرکت‌ها در موقعیت ضعیفی قرار گرفته بودند. بنابراین تعدادی از این کشورها تصمیم گرفتند سازمانی تشکیل دهند تا در مقابل شرکت‌ها قدرت چانه‌زنی داشته باشند و به این ترتیب اوپک در سال 1960 میلادی به وجود آمد.

در این مدت نزدیک به 60 سال وضعیت بازار بین المللی نفت تحولات بسیاری را سپری کرده است. خود شرکت‌ها، سهامدارانشان، روابطشان با کشورها و نوع فعالیت‌ها و چگونگی عملیاتشان تغییرات مهمی داشته، تعداد زیادی از آن شرکت‌ها امروزه علاوه بر تولید نفت و گاز طبیعی و انواع مختلف انرژی، در رشته‌های دیگر نیز سرمایه‌گذاری کرده و فعالیت‌های گسترده‌ای دارند. سازمان اوپک هم در این مدت تغییرات زیادی داشته است. تعدادی از کشورهای دیگر صادرکننده نفت به این سازمان پیوسته‌اند. در ابتدا اوپک برای چند سال مذاکرات زیادی با شرکت‌های نفتی داشت و سپس مدتی این سازمان خود بهای نفت را تعیین می‌کرد ولی از سال 1987 میلادی اوپک قیمت نفت را برعهده بازار گذاشته و سعی کرده با کنترل سقف تولید و با سهمیه‌بندی میزان تولید بین اعضای سازمان، ثبات بازار را حفظ کرده و بهای نفت را در حد متعادلی نگه دارد و برای این هدف در یکی دو سال اخیر تعدادی از کشورهای صادرکننده خارج اوپک را نیز با خود همراه کرده است.

نکته مهمی که لازم به تایید است، این است که اوپک سازمانی حرفه‌ای و غیرسیاسی است. گرچه سیاست بین‌المللی و روابط کشورها بر بازار نفت اثرات زیادی دارد، ولی دبیرخانه اوپک خدمات کارشناسی شایسته‌ای در جمع‌آوری آمار و اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها و ارائه این نتیجه‌گیری‌ها به کشورهای عضو انجام می‌دهد. کارشناسان کشورهای عضو این مطالعات را برای وزرای خود خلاصه می‌کنند و وزرا با دانستن این تجزیه و تحلیل‌ها و اطلاع و آگاهی از منابع دیگر، در اجلاس اوپک شرکت می‌کنند. گرچه سیاست بین‌المللی و روابط سیاسی بین کشورهای عضو واقعیت‌هایی است که وزرا طبیعتا در نظر دارند ولی تصمیماتشان در کنفرانس‌های اوپک اصولا حرفه‌ای است و بستگی به شناخت آنها از وضعیت بازار نفت دارد. متاسفانه عده‌ای از خبرنگاران و مفسرین، چالش‌های سیاسی بین کشورهای عضو را در گزارش‌های خود بیش از اندازه مهم نشان می‌دهند، ولی این برداشت صحیح نیست؛ چنان‌که در 8 سال جنگ تحمیلی، وزرای ایران و عراق در جلسات اوپک و در مذاکرات شرکت کرده و در محیطی حرفه‌ای و کارشناسی به بحث و تبادل نظر می‌پرداختند.

با وجود انتقاداتی که گاهی به اوپک می‌شود و مثلا در ایران خودمان عده‌ای عضویت در این سازمان را بیهوده قلمداد می‌کنند، ولی اوپک سازمانی لازم و مفید است که اگر و جود نداشت، باید ایجاد می‌شد. اوپک تنها سازمان موفق کشورهای در حال توسعه است. کشورهای صادرکننده مس، موز، قهوه و حتی گل و محصولات مشابه، میزان صادرات محصولاتشان و بهای آنها در اختیار شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و خریداران و شرکت‌های عظیم وارد کننده است. این وضعیت غیرعادلانه باعث شده که حتی عده‌ای از مردم عادی در کشورهای مصرف‌کننده به حمایت از تولیدکنندگان و صادرکنندگان این محصولات برخواسته‌اند. مردم این کشورهای صادر کننده آرزو می‌کنند که وزرای کشاورزی آنها گاهی با یکدیگر ملاقات و تبادل‌نظر کنند؛ در حالی که وزرای کشورهای صادرکننده نفت هر سال چند ملاقات رسمی برگزار می‌کنند و بارها در کنفرانس‌های مختلف و یا تلفنی با یکدیگر گفت‌وگو و تبادل نظر دارند. مهمتر اینکه اوپک دارای دبیرخانه‌ای با کارشناسان و متخصصینی است که مدام بازار نفت و انرژی را دنبال کرده، آن را تجزیه و تحلیل کرده و محاسبات و پیش بینی‌های کوتاه و دراز مدت برای آینده نفت و اوپک انجام می‌دهند.

نکاتی برای ایران خودمان و دید دراز مدت بازار نفت

توضیحات مختصری که در مورد اهمیت کاربرد تکنولوژی‌های مدرن در اکتشاف و بهره‌برداری نفت در بالا آمد، موید این است که ما باید سعی کنیم در کاربرد تکنولوژی‌های نوین در صنایع نفت و گاز خود از دنیا عقب کنیم و در بعضی بخش‌ها این کاربرد لازم و حیاتی است. به‌عنوان مثال، باید توجه داشت که درصد زیادی از ذخایر نفتی کشورمان در میدان‌هایی قرار دارد که بعضی از آنها تا حدود 50 سال از عمرشان می‌گذرد. تولید روزانه هر یک ازاین میادین که در گذشته بیش از یک میلیون بشکه بود، اکنون به 200 - 300 هزار بشکه در روز تنزل پیدا کرده است. جلوگیری از افت بیشتر تولید و مهم‌تر از آن جلوگیری از ادامه صدمات به مخزن و تکیه بر برداشت صیانتی از این میادین وظیفه خطیری است بر عهده ما که مخصوصا در مقابل نسل آینده مسوول هستیم، است. ولی رسیدن به این هدف نیاز به شناخت دقیق هر مخزن، پژوهش‌های اولیه، انجام آزمایش‌های تخصصی در قسمت‌هایی از مخزن و نهایتا پیاده کردن روش‌های مربوطه در تمام مخزن است. پر واضح است که این فعالیت‌ها نیاز به تعداد زیادی متخصصین در رشته‌های مختلف و مخصوصا سرمایه‌گذاری سنگین دارد و انجام هر پروژه چندین سال طول خواهد کشید. پیاده کردن چنین پروژه‌هایی می‌تواند توسط شرکت ملی نفت ایران یا شرکت‌های خارجی و یا توسط هر دو باشد. تصمیم در مورد چگونگی پیاده کردن این پروژه‌ها بستگی به سیاست‌های کلی دولت و مجلس شورای اسلامی دارد ولی انجام سیاست انتخاب شده باید غیر سیاسی بوده و توسط گروه‌های کارشناسی و حرفه‌ای صورت گیرد.

نکته مهم دیگر اینست که کاربرد تکنولوژی‌های نوین، تولید نفت در دنیا و رقابت با اوپک و خاورمیانه را افزایش داده است؛ به طوری که کل تولید نفت‌خام اعضای اصلی اوپک و کل تولید سایر کشورهای نفتی دنیا در دهه 1970 میلادی هر یک حدود 30 میلیون بشکه در روز بود ولی بر اثر تحولات فوق، ارقام تولید در سال 2017 میلادی حدود 30 میلیون بشکه در روز برای کشورهای اصلی اوپک وحدود 50 میلیون بشکه در روز برای سایر کشورهای نفتی غیراوپکی بوده است. به عبارت دیگر وابستگی دنیا به نفت اوپک به‌تدریج کاهش یافته است. همچنین کاربرد تکنولوژی‌های نوین باعث تولید انرژی‌های رقیب و جایگزین نفت شده و مهم‌تر از همه، راندمان مصرف انرژی و نفت را در دنیا افزایش داده است و در آینده تقاضا در بازار نفت به آن اندازه که قبلا فکر می‌کردیم، نخواهد بود. به اضافه باید به خاطر سپرد که با ادامه پژوهش و عملی شدن تکتولوژی‌های نوین و اتخاذ برنامه‌های مناسب توسط دولت‌ها در کشورهای مختلف دنیا، این روند با سرعت ادامه دارد و ما نباید فرض کنیم که اقتصاد کشورمان بتواند برای همیشه متکی به نفت بماند.

*مشاور بین‌المللی نفت و انرژی در دبیرخانه اوپک