شاید امروز که بسیاری از ما بی‌تفاوت از کنار روزنامه‌های پهن‌شده در پیاده‌روها می‌گذریم یا به نگاه‌های چندثانیه‌ای برای خواندن تیترهای درشتشان بسنده می‌کنیم، یادمان نباشد که چقدر زمانی این صفحات کاغذی برای خودشان ارج و قربی داشتند و اصلا از کی و کجا آمدند.
به گزارش ایسنا، بیش از ۴۰۰ سال پیش نشریه‌ای با عنوان «مجموعه‌ای از اخبار قابل‌توجه و به‌یادماندنی» توسط یوهان کارولوس در فرانسه منتشر شد؛ روزنامه‌ای که بعدها به نام «ریلیشن» شناخته شد و ۷۰ سال هم بیشتر عمر نکرد.
«ریلیشن» نخستین نشریه‌ای بود که به صورت هفتگی منتشر می‌شد، طیفی از موضوعات را پوشش می‌داد، متمرکز بر عامه‌ی مردم بود، آگهی و مهمتر از همه تداوم در انتشار داشت؛ اما با این وجود «ریلیشن» از بسیاری جهات شبیه نشریات امروزی نبود. طبیعتاً در آن دوران دسترسی به اخبار کار ساده‌ای نبود و به همین خاطر هم نمی‌توان «ریلیشن» را به معنای خاص کلمه روزنامه نامید، اما به هر حال انتشار آن گام مهمی برای رسیدن به مفهوم امروزی روزنامه بود.
با وجود اینکه «ریلیشن» به صورت هفتگی منتشر می‌شد، از آن با عنوان روزنامه یاد می‌شود؛ که البته با توجه به شرایط آن زمان چندان هم نامناسب به نظر نمی‌رسد. در زمانه‌ای که مردم اخبار شهرهای اطراف خود را طی چند هفته یا حتی چند ماه دریافت می‌کردند، استفاده از واژه روزنامه برای نشریه‌ای که اخبار را به صورت هفتگی منتشر می‌کرد، معقول به نظر می‌رسد.
البته در تاریخ به برخی دیگر از این نشریه‌ها اشاره شده است که حتی بعضاً تاریخ انتشار تعدادی از آنها به پیش از «ریلیشن» بازمی‌گردد، اما به دلیل نداشتن تنوع موضوعی و تداوم در انتشار نمی‌شود واژه روزنامه را به آنها اطلاق کرد؛ چراکه اغلب در آنها صرفاً تصمیمات حکومتی، جنگی و یا مدح و ثنای پادشاهان درج می‌شده است.
در آن دوران پستچی‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در گردآوری و انتشار اخبار داشتند؛ آنها خبرها را از دلیجان‌ها یا پیک‌های سواره می‌گرفتند و به نوعی نقش خبرنگار و یا خبربیار را ایفا می‌کردند و از آنجایی که در آن دوران خبرها به مفهوم امروز چندان زیاد نبودند، هر چیزی که به دستشان می‌رسید بدون هیچگونه ویرایشی چاپ می‌شد. مقالات به طور عمده با حروف سربی چیده می‌شدند و با ماشین‌هایی که از چوب ساخته شده بودند به چاپ می‌رسیدند.
چند سال طول کشید که پس از روزنامه «ریلیشن» روزنامه‌ها در سایر کشورها نیز پدیدار شوند و در واقع شروع انتشار روزنامه به مفهوم امروزی را به «رایمکوند زایتونگن» که در سال ۱۶۵۰ در لایپزیک آلمان شش روز در هفته منتشر می‌شد، نسبت می‌دهند.
روزنامه «ریلیشن»
در ادامه این گزارش تلاش شده تا مروری بر روزنامه‌هایی که برای نخستین بار در برخی از کشور های جهان منتشر شده‌اند، صورت بگیرد.
نخستین روزنامه ایرانی با خط نستعلیق
روزگاری که فارسی‌نگاری مطبوعاتی در جهان گام به دهه ششم حیات گذاشت و دست کم حدود ۳۰ عنوان ضمیمه و نشریه فارسی برون‌مرزی انتشار پیداد کرده بود، مطبوعات چاپی فارسی در ایران متولد شد. بر این اساس سال ۱۲۵۲ قمری، عمر مطبوعات ایران با انتشار پیش شماره نخستین نشریه ادواری چاپی آغاز شد. بنیان‌گذار این نشریه بی‌نام که اغلب از آن با عنوان‌های «کاغذ اخبار»، «اخبار»، «اخبار و وقایع شهر»، «اخبار شهر»، «نشریه میرزا صالح»، «روزنامه بی‌نام» و «اولین روزنامه ایرانی یاد می‌شود»، میرزا محمدصالح شیرازی کازرونی بود.
این روزنامه که ترتیب انتشار آن ماهانه بود و از نظر محتوا جزو نشریه‌های خبری قرار می‌گرفت، در چهار صفحه با قطع ۴۰*۲۴ منتشر می‌شد. صفحه اول و چهارم آن سفید بود و مطالبش در یک روی کاغذ در صفحه‌های دوم و سوم به چاپ می‌رسید. به نظر می‌رسد که چون برخی از نسخه‌های آن دیوارکوب می‌شد این شیوه را برگزیده بودند. تنها تصویر این نشریه نشان دولتی ایران بود که در سرلوحه آن قرار داشت و همچنین تیترهای این نشریه با خط نسخ و متن آن با خط نستعلیق خوش‌نویسی شده بودند و چاپ آن نیز سنگی بود.
البته در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، تعداد نشریات داخلی افزایش پیدا کرد و در واقع می‌توان گفت که بنیاد روزنامه‌نگاری فارسی را در عهد ناصری امیرکبیر گذاشت. سه سال پس از گذشت پادشاهی ناصرالدین شاه و در دوران صدارت امیرکبیر سومین نشریه ایران با عنوان «اخبار دارالخلافه طهران» و از شماره دوم با عنوان روزنامه «وقایع اتفاقیه» پا گرفت. هدف امیرکبیر از انتشار این روزنامه تربیت و آگاهی مردم ایران و مقابله با شایعه‌سازان بود. او به مباشران روزنامه توصیه کرده بود که اطلاعات درست به خوانندگان بدهند تا رضایت‌شان جلب شود تا به روزنامه اعتماد پیدا کنند.
یکی از شماره‌های روزنامه «وقایع اتفاقیه»
نخستین روزنامه آمریکایی که بلافاصله توقیف شد
روزنامه «پابلیک اکرنسز» (Public Occurrences) در ۲۵ سپتامبر سال ۱۶۹۰ به سردبیری بنیامین هریس در بوستون منتشر شد. این روزنامه تنها یک شماره منتشر شد و به سرعت توقیف و ناشر آن نیز بازداشت شد. شاید به همین دلیل است که از تاریخ آغاز انتشار روزنامه‌های مدرن آمریکا در سال ۱۷۳۴ یاد می‌شود؛ زمانی که روزنامه هفتگی «نیویورک» منتشر می‌شد.
گفته می‌شود که این روزنامه در صفحه نخست خود با تیتری درشت و ادبیاتی نسبتاً تند از سیستم اداری از دفتر فرمانداری ماساچوست و رفتار بد کارمندان این دفتر با مردم انتقاد کرده بود؛ همین مطلب باعث شد تا دستور توقیف این نشریه صادر شود.
همچنین نخستین روزنامه سیاهپوستان آمریکا نیز در سال ۱۸۲۷ با عنوان «ژورنال آزادی» (Freedom Journal) منتشر شد.
انتشار نخستین روزنامه عربی‌زبان در لبنان
«البشیر»؛ نخستین روزنامه عربی‌زبان است که در بیروت به چاپ رسید. این نشریه توسط گروهی از مسیحیان به صورت هفتگی منتشر می‌شد. مسلمانان بیروت نیز در سال ۱۸۷۴ هفته‌نامه «ثمرات‌الفنون» را راه‌اندازی کردند که پس از مدتی و انقلاب ترک‌ها به «الاتحادالعثمانی» تغییر نام داد. این نشریه در تاریخ لبنان به ادبیات و شیوه محافظه‌کارانه شهرت دارد.
روزنامه «سوریه» نیز اولین روزنامه سوریه محسوب می‌شود که از ۱۹ اکتبر ۱۸۶۵ آغاز به کار کرد و به زبان عربی و ترکی، منتشر می‌شد.
در عراق نیز فرماندار لیبرال عثمانی، مدحت پاشا، در ۱۸۶۸سال نخستین روزنامه این کشور را با عنوان «الزوراء» تأسیس کرد که این روزنامه نیز به زبان‌های عربی و ترکی منتشر می‌شد. مهمترین هدف از تاسیس روزنامه «الزوراء» حمایت از سیاست‌های دولت بود و به طور کلی متون و اخبار رسمی را منتشر می‌کرد.
از «صنعاء» نیز به عنوان قدیم‌ترین روزنامه شبه جزیره عربستان یاد می‌شود. این روزنامه در سال ۱۸۷۹ تأسیس شد و همانند سایر نشریات رسمی آن دوره که زیر نظر حکومت عثمانی فعالیت می‌کردند به زبان‌های عربی و ترکی چاپ می‌شد.
همزمان با تجددگرایی پای روزنامه به افغانستان باز شد
تایخ تولد روزنامه در افغانستان با تاریخ تجدد در این کشور همزمان است. سرآغاز تجددگرایی در افغانستان هم به دوران حکومت امیر شیرعلی‌خان در سال ۱۸۶۳ میلادی بازمی‌گردد و در همین دوره تاریخ روزنامه‌نگاری در کشور افغانستان آغاز و نخستین نشریه رسمی این کشور راه‌اندازی شد.
در زمان حکومت امیر شیر علی خان به دلیل برخی فعالیت‌های اجتماعی قشر آگاه و روشنفکر جامعه، تغییراتی در برخی امور نظامی، اقتصادی، تجاری و مهمتر از همه فرهنگی به وجود آمد. در همین دوران نخستین دستگاه چاپ سنگی از هند به افغانستان آمد و به دنبال آن اولین نشریه افغانستان به زبان فارسی در کابل به چاپ رسید
این روزنامه در سال ۱۲۵۳ شمسی با نام «شمس‌النهار» منتشر شد و مسئولیت آن را میرزا عبدالعلی خان (رئیس نخستین مطبعه لیتوگرافی در افغانستان) بر عهده داشت. «شمس‌النهار» در شانزده صفحه و ظاهرا در ماه دو یا سه مرتبه منتشر می‌شده است. گفته می‌شود که مقالات این روزنامه عمدتاً توسط عبدالقادر پیشاوری، منشی امیرشیرعلی‌خان منتشر می‌شده است. البته چند مترجم نیز در تحریریه این نشریه حضور داشتند که به ترجمه اخبار و متون خارجی می‌پرداختند و ظاهرا این مترجمان، اولین پیشگامان تاریخ ترجمه در افغانستان محسوب می‌شوند.
در این میان برخی منابع تاریخی نیز نخستین روزنامه افغانستان را روزنامه «کابل» می‌دانند که در سال ۱۲۸۴ در دوره محمد اعظم‌خان منتشر می‌شد و از سیدجمال‌الدین اسدآبادی به عنوان بانی و موسس این روزنامه یاد می‌کنند. اما آنچه تمام صاحب‌نظران بر آن اتفاق نظر دارند، این است که سید جمال‌الدین به امیرشیر علی خان پشنهاد کرد تا در افغانستان نشریه‌ای منتشر شود و امیر نیز پشنهاد سید جمال را پذیرفت و دستور به انتشار شمس النهار داد.
همچنین دایره المعارف آریانا، سید جمال‌الدین را ناظر بر انتشار «شمس‌النهار» دانسته است، ولی با توجه به اینکه در آن زمان سید جمال در افعانستان حضور نداشته و در «شمس‌النهار» نیز اشاره‌ای به نام او نشده است، به نظر می‌رسد که او بیشتر ناظر بر انتشار این روزنامه بوده باشد.
روزنامه «شمس‌النهار»
* اطلاعات تاریخی این گزارش از کتاب «تاریخ مطبوعات ایران» به قلم سیدفرید قاسمی و پیوست «پیشینه مطبوعات جهان» به قلم یونس شکرخواه برگرفته شده است.
